Temperament Nədir? Sxemlər Xasiyyətimizə Necə Təsir Göstərir?

Temperament Nədir?

Temperament insanın ətrafda baş verənlərə necə reaksiya verdiyini müəyyənləşdirən anadangəlmə xarakter və şəxsiyyət xüsusiyyətidir. Bu, bir insanı digərlərindən fərqləndirən fərqli davranış meyllərinə səbəb olur.

Temperament ünsiyyətcillik, emosionallıq və qətiyyət kimi bir çox fərqli davranış xüsusiyyətlərinin birləşməsidir, ona görə də çoxölçülüdür. Hər bir davranış xüsusiyyəti hamımızda fərqli şəkildə mövcuddur və bu xüsusiyyətlərin müxtəlif nisbətlərdə birləşməsi unikal temperamentlər və bənzərsiz insan formaları ilə nəticələnir.

Aparılan araşdırma bir çox şəxsiyyət xüsusiyyətlərindən bəhs etsə də, temperamentin aspektləri şəxsiyyət xüsusiyyətləri ilə müqayisədə daha azdır. Çünki temperamentin aspektlərini təyin edən amil insanın tək bir hadisədə necə reaksiya verməsi deyil, ümumilikdə necə reaksiya verməsidir. Məsələn, kiminsə tez-tez camaat qarşısında çıxış etdiyini bilməkdənsə, onun xasiyyəti haqqında daha yaxşı məlumat verən nitqini (sürətli, yavaş, sərt, stresli) necə etdiyini araşdırmaq daha yaxşıdır.

Temperament, başqa sözlə, konkret şəxsiyyət xüsusiyyətlərindən daha geniş şəkildə şəxsiyyət meyllərini əks etdirir. Ümumi davranış meyllərinin konkret davranışlara necə çevrilməsi bu meyllərin insanın böyüdüyü mühitlə qarşılıqlı təsirindən asılıdır.

Temperamentdə fərdi fərqlər həyatın ilk illərində də müşahidə oluna bilər. Hətta həyatın ilk günlərində bir çox körpələr ətraf mühitə görə utancaq, itaətkar, həddindən artıq aktiv və ya itaətkar kimi təsvir edilə bilər.

Temperamentin Aspektləri

Həm uşaqlara, həm də böyüklərə tətbiq oluna bilən, geniş yayılmış temperament modelinə görə temperamentin 3 aspekti var:

Emosionallıq

Emosionallıq emosional reaksiyaların intensivliyinə və tezliyinə aiddir. Məsələn, emosionallığı yüksək olan uşaqlar tez-tez ağlayır, asanlıqla qorxur və daha tez əsəbiləşirlər. Yetkinlər kimi asanlıqla əsəbiləşən və asanlıqla özündən çıxan insanların temperamentinin yüksək emosional aspekti var.

Fəaliyyət

Fəaliyyət insanın ümumi enerji səviyyəsini təsvir etmək üçün istifadə olunur. Fəaliyyət səviyyəsi yüksək olan uşaqlar həmişə hərəkət edir və ya aktiv oyunlara üstünlük verirlər. Uzun müddət oturmaq tələb olunduqda dərhal qısqanmağa və narahat olmağa başlayırlar. Yetkinlər kimi onlar ayaq üstə duran, boş vaxtlarında aktiv məşğuliyyətlərlə məşğul olan və ümumiyyətlə məşğul görünən insanlardır.

Ünsiyyətcillik

Ünsiyyətcillik insanın başqaları ilə əlaqə və ünsiyyətə meylini əks etdirir. Temperamentində ünsiyyətcillik xüsusiyyəti yüksək olan uşaqlar daha ünsiyyətcildirlər və dostları ilə oynamağı xoşlayırlar. Yetkinlik dövründə insanlarla vaxt keçirməyi xoşlayan və çoxlu dostları olan insanların temperamentində yüksək ünsiyyətcillik var.

Temperamentin Esasları Nə Vaxt Yaranmağa Başlayır?

Körpələrin eyni xüsusiyyətlərlə doğulmadığını müşahidə edə bilərik. Bəzi körpələr daha tez və asanlıqla ağlayır, bəziləri isə daha tez uyğunlaşa bilər. Bəzi körpələr başqa insanlarla ünsiyyət qurmağı sevmir, bəziləri isə ətrafdakı insanların diqqətinə sevimli bir şəkildə cavab verə bilər. Körpələrdə bu cür temperament fərqlərini müşahidə edə bilməyimiz temperamentin genetik faktorlardan təsirləndiyi izahını gücləndirir.

Uşaqların xasiyyətlərinə əsaslanaraq onların necə yetkin insan olacağını təxmin edə bilərik? Müəyyən dərəcədə, bəli! Bir araşdırmada Yeni Zelandiyanın bir bölgəsindəki 3 yaşlı uşaqların temperamentləri ölçüldü və emosionallıq, aktivlik və ünsiyyətcillik kimi temperament aspektlərinə bənzər üç aspekt tapıldı.

Aparılmış tədqiqata görə, yaxşı uyğunlaşan uşaqların özlərini idarəetməsi və özünəinamı daha yüksək səviyyədədir və yeni insanlara və hadisələrə asanlıqla uyğunlaşırlar. Özünüiradəsi aşağı olan uşaqlar daha narahat və asanlıqla diqqəti yayındırırdılar. Utancaq uşaqların isə yeni insanlardan qorxduğu, narahat olduğu və yeni fəaliyyətlərdə iştirak etmək istəmədiyi müşahidə edilmişdir.

Uşaqlıq Temperamentinin İbtidai Məktəbə və Yeniyetməliyə Təsiri

Eyni araşdırmada iştirak edən uşaqların ibtidai sinif və yeniyetməlik dövründə davranışları araşdırıldığı zaman özünü tənzimləmə qabiliyyəti aşağı olan uşaqlarda döyüşmək, yalan danışmaq, qaydalara riayət etməkdə çətinlik çəkmək kimi problemlərin olduğu müşahidə edilib. Utancaq uşaqlarda isə təşviş və sosial münasibətlərdə problemlər aşkar edilib.

Uşağın temperamenti şəxsiyyətin inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərsə də, təcrübələrin şəxsiyyətin formalaşmasına təsiri danılmazdır. Məsələn, yüksək emosionallıq nümayiş etdirən uşaq yetkinlik dövründə bu temperamenti olmayan uşaqdan daha çox aqressiv olur.

Bununla belə, həmin uşağın problem həll etmə bacarıqlarının inkişafına diqqətlə yanaşan və emosiyaların idarə olunmasında nümunə ola bilən valideynləri varsa, daha ahəngdar bir yetkin insan ola bilər.

Eyni şəkildə sosiallaşma səviyyəsi aşağı olan uşağın çoxlu dostu olan yetkin bir insana çevrilməsi çətin hesab oluna bilər. Ancaq sosial vəziyyətlərdə onlara rəhbərlik edən və özlərini təhlükəsiz hiss etdirən valideynlər sayəsində uşaq yaxşı dost çevrəsi ilə yetkin bir insan ola bilər.

Bu məqamda valideynin həm özünün, həm də övladının xasiyyətini tanıması və övladını onun xasiyyətinə uyğun və vadar etməyən şəkildə istiqamətləndirməsi və dəstəkləməsi vacibdir.

Temperament və Şema Terapiyası

Dağıdıcı sxemlər uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə ödənməmiş ehtiyaclar kimi mənfi təcrübələr nəticəsində inkişaf edir. Sxemlər insanın özü və başqaları haqqında emosional və koqnitiv nümunələrdir.

Onlar zehnimizdə mövcud olan kədərli uşaqlıq xatirələri ilə əlaqələndirilir və bu sxemləri işə salan vəziyyətlərdə yenidən aktivləşdirilir. Buna görə də sxemlər işə düşdükdə verilən reaksiyalar və qərarlar təkcə mövcud vəziyyətlə deyil, həm də keçmişdəki oxşar təcrübələrlə və onların insana təsiri ilə əlaqədardır. Gəlin sxemlər, temperament və ətraf mühit təcrübələri arasındakı əlaqəyə daha yaxından nəzər salaq.

Utancaqlıq və Qüsursuzluq Sxemi

Xarakterinə görə utancaq olan uşaq valideynləri tərəfindən daim alçaldıldıqda və təhqir olunduqda daha ciddi şəkildə geri çəkilməyə meylli olacaq. Çox güman ki, o, daimi təhqir olunma səbəbindən qüsurlu və kədərli hiss edərək böyüyəcək.

Aqressiv və ya qaçınma davranışları ehtimalı artacaq. Bütün bunlar bir qüsur sxeminə işarə edir. Valideynləri tərəfindən səbirli və anlayışlı münasibət görən və sosial vəziyyətlərdə valideynlərinin ona yumşaq bir şəkildə rəhbərlik etdiyi utancaq uşaq sosial vəziyyətlərdə özünü daha rahat və təhlükəsiz hiss etməyə başlayır. O özünü olduğu kimi qəbul edə və sevə bilər.

Uyğunluq və İtaətkarlıq Sxemi

Başqa bir nümunə düzgün nizam-intizamla tərbiyə olunmuş uşaqdır. Harmonik xasiyyətə malik olan uşaq daim valideynləri tərəfindən istiqamətləndirilirsə və uşağın öz hiss və düşüncələrini ifadə etmək üçün məkanı məhduddursa, uşaq öz ehtiyaclarını görməzliyə vura və daim başqalarının ehtiyaclarını ödəməyə çalışa bilər.

Bu uşağın böyüklər həyatında qurduğu münasibətlərdə güzəştə getməsi və öz ehtiyaclarını görməzlikdən gəlməsi mümkündür. Bu davranışlar və reaksiyalar təqdimat sxeminin inkişafını göstərir.

Əksinə, itaətkar uşaq başa düşəcək ki, o, həmişə uyğunlaşmaq məcburiyyətində deyil və valideynlər ona öz fikirlərini ifadə etmək üçün imkan yaratdığı zaman onun öz fikirlərini, hisslərini və düşüncələrini ifadə etməkdə problemi yoxdur. İnsanlarla qurduğu münasibətlər zamanı nələrsə verməyi və qəbul etməyi daha yaxşı tarazlaşdıra biləcəklər. Bu nümunələri bütün sxemlər və temperamentin müxtəlif aspektləri üçün çoxaltmaq olar.

Nəticədə, yuxarıdakı nümunələrdə olduğu kimi, bizim anadangəlmə temperamentimiz ətraf mühit faktorları ilə formalaşır və dəyişir. Sxemlər həm də uşağın anadangəlmə temperamenti ilə qarşılıqlı əlaqədə olan həyat təcrübələri nəticəsində formalaşır.