Akran Zorbalığı ile Başa Çıkma Yolları: Çocuklar ve Gençler İçin Rehber

Akran Zorbalığı Nedir?

Saldırganlık türlerinden biri olan akran zorbalığı, kışkırtma unsuru olmadan aralarında fiziksel ve psikolojik açıdan güç farkı olan insanlardan güçlü tarafın karşı tarafa bilerek ve isteyerek sistemli bir şekilde tekrarlılık gösteren davranışlardır. Bu davranışlar kurbanda korku veya endişe yaratmayı amaçlayan fiziksel, sözel, psikolojik saldırı veya yıldırma gibi olumsuz davranışlardır⁸.

Zorbalık, daha güçlü olan bir kişi ya da kişilerin daha az güçlü olana karşı bilinçli ve kasıtlı olarak yapılan fiziksel, zihinsel, sosyal ya da psikolojik zarar verme amacı güden söz ve davranışlar olarak tanımlanabilmektedir³.

Akran zorbalığı genellikle okul dışında veya okul içinde meydana gelmektedir. Zorbalıklar karmaşık sosyal süreçleri, sosyal ilişkileri ve iletişimi içermektedir. Akran zorbalığı davranışları belirli bir sınırlamaya tabidir. Doğrudan ve dolaylı olarak ikiye ayrılmaktadır. Doğrudan uygulanan akran zorbalığında hedef kişiye açık saldırılar, alay etme, hakaret etme gibi direkt hedefe yapılan davranışlar bulunmaktadır.

Dolaylı yoldan akran zorbalığında ise hedef kişinin arkadaşlıklarını bozma, gruptan dışlama, görmezden gelme ve hakkında doğru olmayan şeyler konuşma gibi davranışlar bulunmaktadır. Zorba davranışı en az iki kişiyle olmaktadır, birçok araştırmacıya göre zorbalık yalnızca kurban ve zorba arasında değil, karışmayan ya da izleyenlerden de oluşmaktadır.

Karışmayan statüsünde yer alan insanlar zorbanın tarafında olup bunu destekler konumda ise bu duruma itaatkar izleyiciler adı verilmektedir. Zorbanın yaptıklarına karşı kurbanın yanında olan kişilere savunucu izleyiciler ve son olarak ne durumu provoke eden ne de kurbanı savunan kişilere ise seyirciler adı verilmektedir¹¹.

Zorbalık davranışı fiziksel, sözel, ilişkisel, kişisel eşyalara saldırı ve sosyal ortamlardan dışlama gibi yöntemler ile görülebilmektedir. Fiziksel zorbalık kişiye vurma, itme gibi fiziksel temas ile zarar veren davranışları içerirken sözel zorbalık kişinin sözel olarak sataşıp hakaret edip isimler takması gibi davranışlara denmektedir.

İlişkisel akran zorbalığı ise kişinin sosyal konumuna ve ilişkilerine zarar verme amacı taşıyan davranışları içermektedir. Kişisel eşyalara saldırı kişinin özel eşyalarına zarar vermeyi içerirken sosyal ortamlardan dışlama ise kişiyi kasıtlı olarak gruplardan dışlama veya görmezden gelme davranışlarını içermektedir⁴.

Çocuklar ve gençlerde zorbalığa maruz kalma riski okulun ilk yıllarında görülmekte ve zorbalar genelde son sınıflarda olmaktadır. Genelde fiziksel olarak küçük kurbanlar seçilmekte ve çoğunlukla fiziksel zorbalığa maruz kalma erkeklerde görülmektedir. Yaş ilerledikçe kız çocuklarında zorbaca davranışlarda azalma görülürken erkeklerde tam tersi olarak fiziksel şiddette artış görülmektedir³.

Zorbalık Yapan Kişilerin Özellikleri

Zorbaların sahip olduğu bazı davranışlar diğer kişilerden ayrılmaktadır. Bu kişiler sorun çözme yeteneği düşük olan, kendi problemlerini dışsallaştıran ve okul başarısı düşük olan kişilerdir. Empati kurmakta zorlanan bu kişiler mağdurların sıkıntı çekmesinden zevk almaktadır. Çoğu zaman mağdur tarafından kışkırtıldığını düşünmektedirler. Bu kişiler yalnızca akranlarına değil yetişkinlere de olumsuz davranmakta ve kurallara uymakta zorlanma davranışı sergilemektedirler³.

Saldırganca davranışlar sayesinde bazı kazanımlar elde etmeyi öğrenen bu kişiler, hayatlarının her döneminde isteklerine ulaşmak için bu davranışlara yönelmektedirler^10,12.

Zorbalık yapan kişilerin davranışları arasında;

• Başka insanları sözlü tehditler ve fiziksel hareketler ile denetim altında tutma ihtiyacı
• Çabuk öfkelenme ve hemen zora başvurma
• Karşı taraf ile empati kuramamak
• Yarattığı sorunları anlayamamak
• Saldırgan davranışları örnek almak
• İnsan davranışlarında düşmanca niyet aramak
• Güven sorunları
• Empati sorunları
• Ebeveynlerinden insan ilişkileri anlamında iyi örnek alamamak
• Saldırganlığı benlik imajını koruma yolu olarak görmek
• Fiziksel ve duygusal istismara maruz kalmak
• Ailevi sorunlar yaşamak bulunmaktadır¹².

Zorbalığa Maruz Kalan Kişilerin Özellikleri

Zorbalığa uğrayan kişilerin özellikleri konusunda araştırmalar hedef olan tüm insanlara genellenebilecek kişilik örüntüleri ile karşılaşmamaktadır fakat bazı kişilik özellikleri zorbalığa maruz kalan kişilerde sıklıkla görülmektedir. Bunlar;

• Olumsuz benlik imajına sahip olma
• Sosyal ortamlarda kaygı duyma
• Kendileri hakkında olumsuz düşünce
• Saf ve açık sözlü olma
• Baş etme ve çatışma çözümü becerileri eksik olma
• Çatışmalardan kaçma
• Düzenli olma⁶
• İçe kapanık olma
• Kaygılı olma
• Fiziksel olarak yaşıtlarından daha az gelişmiş olma
• Kendini korumakta zorlanma

İnsanlar Neden Zorbalık Yapar?

Yapılan çalışmalarda da akran zorbalığının çok çeşitli ve karmaşık sebepleri olduğu görülmektedir. Bu sebeple bazı araştırmacılar sebepleri kişinin kendisinden kaynaklı ve dışsal sebepler olarak ikiye ayırmaktadır^5,9.

Kişinin Kendinden Kaynaklanan Sebepler

2007 yılında yapılan bir çalışmada zorba davranışların sebepleri arasında; sert görünmek isteme, gösteriş yapma isteği, insanlara zarar vermenin doğru olduğunu düşünme, başkaları tarafından zorbalığa maruz kalma, anne babadan cezalandırma görme ve anne babanın birbirlerine şiddet uyguladığını görme gibi durumlar bulunmaktadır^5,9.

Bir başka araştırmada ise zorbalık yapan çocukların genetik özellikleri araştırılmış ve erkek çocuklarda kızlara oranla saldırgan davranış fazlalığı bulunmuştur. Y kromozomunun fazlalığı ve testosteron düzeyinin saldırganlık artışıyla ilişkisi olduğu bilinmektedir².

Kişinin doğuştan gelen karakter özelliklerinden kaynaklı zorbalığa başvurduğu da düşünülmektedir. Bazı insanlarda saldırganca eğilimlerin doğuştan daha fazla olduğu ve başkalarına karşı bu sebeple saldırgan eylemlerde bulundukları düşünülmektedir. Yine zorba kişilerin algı ve öz saygılarının diğer insanlara göre daha düşük olduğu ve bu güvensizliği kendilerinden zayıf insanlardan çıkardıkları düşünülmektedir¹.

Yine popüler olma isteği, kendini sevmeme, mutsuz olma, yetersiz ve değersiz hissetme, sert insan izlenimini verme, korkuları gizleme, hakkı olandan daha fazlasını isteme ve başarı duygusu hissetme gibi birçok sebep zorbalık davranışına etki etmektedir³.

Kişinin Kendi Dışındaki Sebepler

Zorbalığın oluşmasında kişisel nedenler dışında çevresel faktörler de etkili olmaktadır. Bu etkenler insanları saldırganca davranışa yöneltmektedir. Aile bireyleri arasında sıcak samimi bir bağ olmaması, kişinin sürekli olarak fiziksel veya psikolojik şekillerde cezalandırılması, saldırgan tutumları olan ebeveynler tarafından yetiştirilmek, zorba bireyi rol model olarak görmek, tutarsız ebeveynler ve şiddet içerikli programlara maruz kalmak gibi durumlar kişiyi zorba davranışlara itebilmektedir¹.

Aile yaşamının huzursuz olması, ebeveynlerden birinin eksik olması, kişinin sevgi görmediği bir aile ile yaşaması ve iletişim sorunları gibi birçok sebep kişilerin zorbalığa itilmesine sebep olmaktadır. Her isteği yapılmış ve hayır kavramından uzak kişiler de zorbalığa yatkın olabilmektedir.

Zorbalık İle Baş Etme Yöntemleri

Zorbalık ile baş etme yaklaşımları zorbalığın yaşanmaması için yani zorbalığı önlemek için yapılabilecekler ve yaşandıktan sonra yapılabilecekler olarak ikiye ayrılabilmektedir.

1. Zorbalığı Önlemek İçin Yapılabilecekler

Zorbalığı önleme davranışı anne babanın çocuklarını yetiştirme sürecinde gerçekleşmektedir. Ebeveynlerin çocuğa ve birbirlerine yaklaşımları çocuğun davranışlarını şekillendirmektedir. Bu sebeple zorba davranışların ortaya çıkmasını engellemek için en önemli adım huzurlu bir ev ortamıdır.

1.1. Çocuğa Rol Model Olmak

Zorbalık öğrenilen bir davranıştır ve çocuklar bu gibi davranışları yetişkin rol modellerinden öğrenmektedir. Bu kişiler ebeveynler, öğretmenler ve medyada görülen kişilerdir. Bu sebeple çocuğa pozitif davranışları ve sosyalliği öğretmek oldukça önemlidir. Bunu öğretebilmenin en basit yolu ise çocuğa bu davranışları göstermektir. Erken yaşta insanlara iyi davranmayı ve sosyalleşmeyi öğrenen kişilerin gelecekte sıkıntılı ilişkileri olma ihtimalleri azalmaktadır.

1.2. Eğitilmek ve Eğitim Vermek

Öğretmenler ve ebeveynler gibi rol modellerin çocuklara zorba davranışların ne olduğunu, neden yapılmaması gerektiğini, karşı tarafa ne hissettirebileceğini ve nasıl baş edilebileceğini mutlaka anlatması ve öğretmesi gerekmektedir.

1.3. Şiddetten Uzak Durmak

Zorba davranışlarını başlamadan engellemenin bir başka yolu ise çocuğu şiddet içeren oyunlar, filmler, videolar, diziler ve bunun gibi dış etkenlerden uzak tutmaktır. Çocukların öğrenme süreçlerinde gözlemin önemli bir yeri bulunmaktadır ve şiddetli oyunları, videoları, filmleri gözlemleyen çocuklar karşısındaki insana bu şekilde davranmanın normal olduğunu düşünebilmektedir.

2. Zorbalığa Maruz Kalındığında Yapılabilecekler

Zorbalığa maruz kalan kişilerin bu davranış karşısında sergiledikleri davranışlar oldukça önemlidir. En başta bilinmesi veya fark edilmesi gereken en önemli şey zorbalığa maruz kalan kişinin bir suçu olmadığı ve kişinin kendini suçlamayı bırakması gerektiğidir. Bunun dışında ise yapılması gerekenler şu şekilde sıralanabilir:

2.1. Zorba Davranışa Dahil Olmamak

Özellikle sözel olarak zorbalayan yani cümleleri ile karşı taraftaki insanı üzüp zarar vermeye çalışan zorbaların bu çabasını devam ettirmemek oldukça önemlidir. Bunun için zorbaya cevap vermemek gerekmektedir. Zorbaya cevap vermek, zorbayı karşı tarafa daha fazla saldırması için cesaretlendirmektedir. Eğer zorba, karşı tarafın hayatını aşırı şekillerde engellemiyor ise o davranışa dahil olmadan ortamdan çekip gitmek yapılabilecek en mantıklı davranışlardan biridir.

2.2. Zorba İle Konuşmak

Zorbalık yapan insanların çoğu bir sebep üzerine bu davranışı yapar ve bu sebepler çoğu zaman zorbanın yaşadığı zorlu hayat deneyimleri ve çözemediği sorunlardır. Bu deneyimler ve sorunlar insanlara zorbalık davranışı ile kendini göstermektedir. Zorba olan kişiler de aslında yetişkinlerden yardım alması gereken ve kendi sorunları ile baş edemeyen çocuklardır.

Çoğu zaman zorba çocukların empati ve güven eksikliği bulunmaktadır ve davranışlarının yarattığı yıkımı onlara anlatmak gerekmektedir. Bu sebeple zorba ile konuşup davranışlarının zararlı olduğu ve karşısındaki insanları üzdüğünü anlatmaya çalışmak bazı zorbalarda işe yaramaktadır⁷.

2.3. Durumu Bildirmek

Zorba ile konuştuktan sonra davranışlarında bir değişim görülmezse, zorba davranışları ve zorbalık yapan kişiyi mutlaka üst merciideki insanlara bildirmek ve bu konuda bir aksiyon alınmasını sağlamak gerekmektedir. Çocukların zorbalık yaşadığı durumlarda mutlaka ailelerine ve okuldaki öğretmenlerine, müdürlerine bildirmeleri gerekmektedir⁷.

2.4. Sorunu Konuşmak

Yaşanan durumu sevilen insanlar ile konuşmak, rahatsızlıkları bildirmek ve yapılabilecekler ile ilgili beyin fırtınası yapmak mağdur kişiye oldukça iyi gelecektir. İnsanların sorunlarını güvenilir insanlara anlatmaları kişiye rahatlama hissi getirmekte ve kişiye zorlandığı bu süreçte yalnız olmadığını hatırlatmaktadır. İnsanın duygusal destek sistemini bu gibi zamanlarda kullanması zorbanın yarattığı duygusal yıkımı toparlamaktadır.

Zorbalık önü alınmazsa ömür boyu süren bir davranıştır ve yalnızca okul koridorlarında değil hayatın birçok alanında devam etmektedir. Çocuk yaşta verilebilecek eğitimler ile zorbalığın içeriği, neden zararlı olduğu ve karşı tarafı nasıl etkilediği anlaşıldığında, yetişkinlik döneminde zorbalık davranışı azalabilmektedir. Aynı zamanda bir zorba ile nasıl baş edileceği de genç yaşlarda öğrenildiğinde hayatın ileriki dönemlerinde kişiye yardımcı olmakta ve bu beceri sayesinde kişi zorbaların hayatını etkilemesine izin vermemektedir.