Alışveriş Bağımlılığı (Onyomani) Nedir? Kompulsif Satın Almanın Nedenleri ve Daha Fazlası

Alışveriş Bağımlılığı (Onyomani)

Milyonlarca alışveriş bağımlısından sadece birisi olan 22 yaşındaki Elizabeth Deiter, 4 ayda yaklaşık 100 el çantası almıştır. Deiter, yaşadığı bu durumdan utandığını belirterek alışveriş konusunda kendisini çok kötü hissettiğini dile getirmiştir. “Moralim bozuk olduğu zaman kendimi daha fazla alışverişe vermek zorunda hissediyorum.” demiş ve bu probleminin evliliğini tehlikeye attığını da eklemiştir¹.

Bu durum size tanıdık geliyor mu? Peki Amerika’da yapılan bir çalışmanın sonuçlarının kadınların %6’sı, erkeklerin ise %5.5’inin alışveriş bağımlısı olduğunu belirttiğini biliyor muydunuz?¹ Peki bu alışveriş bağımlılığı tam olarak nedir?

Alışveriş Bağımlılığı (Onyomani) Nedir?

Bağımlılık bir davranışın olumsuz sonuçlarına rağmen tekrarlanması durumu olarak tanımlanabilir^{2, 3}. Bağımlılık dendiğinde genel olarak madde ve alkol kullanımı anlaşılsa da günümüzde pek çok davranışın birer bağımlılık türü olduğundan bahsedilebilir. Bu davranışlara örnek olarak cinsellik, kumar, alışveriş, oyun (gaming), sosyal medya kullanımını dahil edebiliriz^{2, 4}.

Alışverişi gündelik bir ihtiyaç gibi görüyor olsa da ihtiyaç olmadığı halde kişinin bunu anlık istek ve hazlar ile yapması durumu bağımlılık olarak ele alınmaktadır^{2, 6}. Alışveriş bağımlılığında satın alınan üründen çok satın alma davranışının verdiği haz ön plana çıkmaktadır^{2, 7}.

Onyomaninin Tarihçesi

1915 yılında Emil Kreaplin tarafından alışveriş bağımlılığı terimi “oniomania (onyomani)” şeklinde tanımlanarak ortaya atılmıştır. “Onios” kelimesi Yunancada satış anlamına gelirken “mania” kelimesi Yunancada delilik anlamına gelmektedir. Bu kavram 1915 yılında ortaya çıkmış olmasına rağmen literatürde kullanımı 1980 yıllarının sonlarına doğru başlamıştır^{2, 8}.

Alışveriş Bağımlılığı Neden Olur?

Alışveriş bağımlılığının sebebi olarak sayılabilecek pek çok etken bulunmaktadır. Bunlar arasında^{2, 9}:

• Kişinin benlik saygısında azalma olması
• Kaygı, depresyon veya takıntılı düşüncelerle birlikte deneyimlenen olumsuz duygular
• Kişinin sosyal statü beklentisi
• Kişinin fantezi düşkünlüğü
• İnternet kullanımında yaşanan artış
• Zorlayıcı biriktirme davranışı
• Plansız satın alma davranışı
• Cinsiyet farklılığı (kadınlarda erkeklere oranla daha fazla olduğu bulunmuştur.)

Alışveriş Bağımlılığının Yaygınlığı

1989’da Amerika’da yapılan bir çalışma alışveriş bağımlılığının yaygınlığının toplumun %2-8’i arasında olduğunu tahmin etmiştir 2, 10. Yine Amerika’da görece daha yakın bir dönemde yapılan başka bir çalışmada ise bu yaygınlık %5.8 olarak tespit edilmiştir^{2, 11}.

Yapılan çalışmalarda klinik ve toplum örneklemlerinde %80 ile %90 arasında kadın üstünlüğü olduğunu bildirmektedir^{2, 12}. 1992’de İngiltere’de yapılan başka bir çalışmanın sonucu ise alışverişin erkeklere kıyasla kadınlarda daha güçlü, duygusal, psikolojik ve sembolik bir anlamı olduğunu göstermiştir².

Kompulsif satın alma davranışının başlangıç yaşı 18-30 yaş aralığı olarak belirlenmiştir¹³. Literatürde yapılan bir çalışmada ise başlangıç yaşının aslında kişinin çekirdek ailesinden ayrılma, özgürleşme ve kendi ailesini kurma sürecine denk geldiğini belirtilmiştir^{13, 14}.

Kompulsif Satın Alma Davranışı Nedir?

Kompulsif satın alma davranışı, kişiye satın alma isteği geldiğinde bu isteğini kontrol edemeyerek kendisini maddi açıdan da sıkıntıya sokan bir alışveriş şeklidir^{2, 15}.

Kişinin sosyal çevresinde kendisini iyi hissetmesi ile birlikte ruhsal durumunun da bu davranışa etki ettiğinden söz edebiliriz. Kişi alışveriş yaptıktan sonra pişmanlık hissetse dahi kendisini daha iyi hissetmek ve özgüvenini sağlamak adına bu davranışı sürdürmeye devam etmektedir^{2, 16}.

Kompulsif Satın Alma Davranışının 4 Aşaması

Black ve arkadaşları tarafından kompulsif (zorunlu) satın alma davranışının 4 temel aşaması olduğu belirlenmiştir. Bunlar:^{13, 17}

1. Beklenti: Kişi alışveriş yapma dürtüsü hissetmektedir.
2. Hazırlık: Kişi alışveriş yapmak için hazırlanmaktadır. Nereye gideceğine, ne satın alacağına, hangi kredi kartını kullanacağına karar vermek gibi aşamalar örnek verilebilir.
3. Alışveriş: Bu aşama en önemlisidir çünkü birey bu noktada alışveriş yaparken geçici bir rahatlama ve büyük bir heyecan yaşamaktadır.
4. Harcama: Satın alma davranışı yaşandıktan sonra kişi yaptıklarından pişmanlık duymaktadır.

Kompulsif Satın Alma Davranışının Nedenleri

Alışveriş bağımlılığı gibi bağımlılık davranışlarının biyolojik süreçleri üzerine yapılan araştırmalar bize birtakım bilgiler sunmuştur. Serotonin, dopamin, endojen opioidler ve kortizol seviyesindeki değişimlerle ödül işleme sisteminde bir takım bozulmaların olduğu üzerinde durulmuştur^{2, 18}.

Yapılan bazı araştırmalar da sosyal, ekonomik ve ailesel faktörlerin kompulsif satın alma davranışı üzerindeki etkilerini araştırmıştır^{2, 19}. Bu çalışmalarda üzerinde durulan bazı faktörler:

• Kolayca kullanılabilen kredi kartları
• Medyada reklam artışı
• Televizyon şovları
• İnternet üzerinden alışveriş imkanı

Bu durum aynı zamanda bu faktörlerin kompulsif satın alma davranışına sebep olduğunu veya bu davranışı teşvik ettiği yüksek gelirli ülkelerde meydana geldiği durumunu da destekler niteliktedir. Toplumdaki aile yapısının yıkılması ve toplumda uyum hissinin olmayışı ile birlikte bireyler olumsuz izolasyon ve yalnızlık duygularını geçici de olsa hafifleten bir davranış olarak kompulsif satın alma davranışına yönelirler².

Kompulsif satın alma davranışının sebeplerini açıklamak üzere psikanalitik teoriler de mevcuttur. Bu teoriler de erken yaşam olayları ile istikrarlı öz-imge ve kısırlık kaygısının olmamasının kompulsif satın alma davranışına katkıda bulunan faktörler arasında yer aldığını göstermiştir ^{2, 20}.

Kompulsif satın alma davranışı gösteren bireylerde, satın alma sürecinde ruh hallerinde olumlu düzeyde değişimler yaşandığına ve satın alma eyleminde rahatlama ve memnuniyet duyduğuna yönelik bulgular ortaya çıkmıştır. Satın alma sonrası eve gittiklerinde ise suçluluk, utanç veya pişmanlık gibi duygularını deneyimleyebilirler.

Bu olumsuz duygularla başa çıkabilmek için ise satın alma davranışını gizleme yoluna gidebilirler veya bu davranışlarını görmezden gelebilirler. Sonuç olarak bakıldığında ise kompulsif satın alma davranışında baskın duygusal değişimlerin üzüntü ve öfori olduğunu belirtilmiştir^{2, 21}.

Alışveriş Davranışının Kuramsal Yapısı

Sosyal Öğrenme Kuramı ve Alışveriş

Yapılan bilimsel çalışmalar alışverişin sosyal bir davranış olduğunu göstermektedir. Satın alma davranışlarımızın bir kısmı, önem verdiğimiz başkalarının satın alma davranışlarıyla şekillenmektedir. Sosyal öğrenme kuramı, alışveriş gibi diğer davranışlarımızın da ve değerlerimizin sosyal öğrenmeye dayandığını açıklayan bir kuramdır.

Kişi çevresinden veya medya üzerinden gelen olumlu pekiştirme hangi davranış veya değerlerin sosyal anlamda daha kabul edilebilir olduğuna yönelik bir öğrenme sürecinden geçmektedir^{2, 22}.

Kaçış Kuramı

Literatürde kaçış kuramının kompulsif davranışa yönelik en iyi açıklamayı yaptığı öne sürülmektedir. Kaçış teorisini pek çok insan özfarkındalık olarak savunurken bu savunma bir yandan oldukça acı verici olabilmektedir. Bariz şekilde bireyler karşılayamadıkları yüksek standartlara sahiptirler ve bu durum da kişide başarısızlık, özgüvende düşüş, kaygı ve depresyon gibi birçok olumsuz duruma yol açabilmektedir.

Bu duygular da yoğun olduğunda kişi bu durumdan kaçabilmek ve acı verici öz farkındalığı en azından belirli bir süre için engelleyebilmek adına çeşitli yollar aramaktadır. Kaçış teorisi de bize bu noktada şunları söyler:^{2, 23}

• Kompulsif satın alma davranışına sahip olan birey öncelikle acı bir şekilde özfarkındalık deneyimler.
• Kompulsif alıcılar mükemmeliyetçi olma eğilimindedir ve kendilerine yönelik yüksek standartları mevcuttur.
• Kişinin hayatında algıladığı başarısızlık hissi ve benlik duygusundaki olumsuz hisler kompulsif satın alma davranışını tetikler nitelikte olmaktadır.
• Yüksek düzeyde kendini verme süreci bu durumu karakterize edebilir.
• Bu süreçler boyunca kompulsif alıcı hayali düşünme süreci içerisinde olur.
• Kompulsif alıcı kişi zorunlu alımlarla meşgul olduğu için bir yandan da davranışının uzun vadeli sonuçlarını engellemektedir.

Tedavi Süreci

Alışveriş bağımlılığı sürecinde neyin işe yaradığına dair sınırlı kanıt olmasından dolayı bu durumla baş edebilmek adına stratejilerin ve yöntemlerin oluşturulması da zor olmuştur. Kanıta dayalı bir tedavi olmamakla birlikte antidepresanlarla tedavi sürecinin yürütüldüğü vakalar da bildirilmiştir¹³.

Psikoterapi ve Kendine Yardım Süreci

Araştırmacı Bernik ve arkadaşları işlevsel olmayan alışveriş davranışı ile alakalı olan çevresel ipuçlarına maruz kalmanın nükselere sebep olduğunu bildirmişlerdir¹³. Bu konudaki kendine yardım kitapları da kompulsif satın alma davranışı olan bireylere yardım etmeye yönelik bir amaca sahiptir. “Adsız Alkolikler”e benzer bir grup olan “Adsız Borçlular” gibi destek grupları da kompulsif satın alma davranışına sahip olan bireyler arasında karşılıklı destek ve cesaretlendirme ortamı sağlamaktadır^{13, 24}.

Bunların yanı sıra kompulsif satın alma davranışı ilişkilerde çeşitli problemlere yol açabileceğinden evlilik veya çift terapilerinde de ele alınabilir^{13, 25}.

Kuzma ve Black (2006), kendine yardım davranışının oldukça önemli olduğu konusunda değinmektedirler. Bireylerin kompulsif satın alma davranışlarına yönelik olarak bir ilaca güvenemeyeceklerini belirtmişler ve bunun yerine bu alışkanlıklarını kendi kendilerine kırabilmeleri adına 4 adımlı bir yaklaşım önermişlerdir¹³.

Kompulsif Harcamaları Kontrol Edebilmek İçin 4 Adım

1. Kompulsif alıcı olduğunuzu kabullenmek.
2. Kredi kartlarını keserek çek defterlerinden kurtulmak.
3. Bir arkadaşınız veya akrabanız ile birlikte alışveriş yapmak, utanç duygusu ile birlikte harcamalarınızı kısıtlamanıza sebep olacaktır.
4. Zamanınızı harcamak adına alışveriş yapmak dışında anlamlı yollar bulmaya çabalayın^{13, 26}.