Daha iyi hissetmeye bugün başlayın
Siz de 850 bin mutlu danışanımız gibi hayatınızın kontrolünü elinize alın.
Başlayın
Aromaterapi, bitkilerden elde edilen esansiyel yağların terapötik kullanımına dayanan bir alternatif tıp uygulamasıdır. Bu yöntem, fiziksel, zihinsel ve duygusal sıkıntıları hafifletmek amacıyla koklama ve masaj gibi yollarla esansiyel yağların uygulanmasını içerir. Aromaterapinin temel prensibi, bu yağların vücutta çeşitli biyokimyasal reaksiyonları tetikleyerek rahatlama, iyileşme ve genel sağlık üzerinde olumlu etkiler yaratmasıdır.
Ayrıca aromaterapi, insanların binlerce yıldır fiziksel ve zihinsel refahını iyileştirmek için kullandıkları bir yöntemdir. Ancak, modern bilim ve sinirbilimin ilerlemesiyle birlikte, aromaterapinin beyin üzerindeki etkileri daha derinlemesine anlaşılmaya başlanmıştır. Beynin belirli bölgeleri üzerinde uyarıcı, sakinleştirici veya dengeleyici etkileri olan çeşitli esansiyel yağlar, duyusal sinir yolları aracılığıyla sinir sistemini etkileyebilmektedir. Bu yazımızda, aromaterapinin sinirbilimsel temellerine odaklanarak, kokuların beynimizde nasıl işlediğini, ruh halimizi nasıl şekillendirdiğini ve zihinsel sağlığımızı nasıl etkilediğini keşfedeceğiz.
Aromaterapi Nedir?
Esansiyel yağların birincil kullanımı tıp alanında başlamıştır. “Esansiyel yağ” terimi, antik Latincede “quinta essentia”dan türemiş olup beşinci elementi ifade eder. Beşinci element, diğer dört element (ateş, hava, toprak ve su) ile birleşmiş olan ruh ya da yaşam gücünü ifade eder. Esansiyel yağların izolasyonu, bitkiden ruhu çıkarma süreci olarak düşünülmüş ve bu yağlar, tıbbi faydaları olan iyileştirici özler olarak kullanılmıştır2.
Günümüzde ise esansiyel yağlar, bitkilerden çıkarılan doğal aromatik uçucu yağların karışımıdır ve bitkilerin yağ keselerinde veya yağ bezlerinde büyük miktarlarda bulunurlar1. Esansiyel yağlar, bitkilerin yaprakları, çiçekleri, tomurcukları, tohumları ve kabukları gibi farklı bölümlerinden çıkarılabilir, bu yağlar hidrokarbon uçucu bileşenlerin yoğun bir karışımı olduğundan ve oda sıcaklıklarında kolayca buharlaştığından, uçucu yağlar olarak da bilinir. Bu nedenle, koku alma sistemi aracılığıyla soluma yaygın bir kullanım yöntemidir3.
Bir maddeyi karışımdan ayırma ve saflaştırma işlemi olan ekstraksiyon sırasında, çoğu uçucu yağ, buhar veya su buharı ile damıtma yöntemleriyle kolayca ayrıştırılır.
Ancak, narenciye familyasındaki meyvelerin kabuklarından üretilen yağlar için genellikle soğuk pres veya sıkma yöntemi kullanılmalıdır. Bazı bitki materyalleri, ısıya (buhar) veya soğuk preslemeye dayanamadığından, gül, neroli, tuberoz, yasemin ve meşe gibi bitkilerde başka ekstraksiyon yöntemleri de kullanılır3.
Esansiyel Yağların Etkileri Nelerdir?
Esansiyel yağların koku ve biyolojik aktiviteleri, kimyasal bileşimlerine bağlıdır. Farklı bitki türlerinden ve habitatlardan elde edilen esansiyel yağlar çeşitli potansiyellere sahiptir. Çeşitli biyolojik özelliklerine göre, esansiyel yağlar yaygın olarak kullanılmış ve son yıllarda artan ilgi ile etkileri dünya çapında incelenmiştir.
Esansiyel yağlar, çeşitli biyolojik aktiviteler gösterir. Örneğin, antiparazitik (parazitlere karşı), antifungal (mantar enfeksiyonlarına karşı), antibakteriyel (bakterilere karşı) ve antiviral (virüslere karşı) özelliklere sahiptirler. Ayrıca, antioksidan (zararlı serbest radikallere karşı), antiinflamatuar (iltihaplanmaya karşı), antikanser (kanser hücrelerine karşı) ve yaşlanma karşıtı ve sinir hücrelerini koruyucu özellikler gösterirler yani nöroprotektif özellik taşırlar1.
Sinirbilimde Esansiyel Yağlar ve Aromaterapi
Bugüne kadar, esansiyel yağların çeşitli biyolojik aktiviteler üzerindeki etkileri araştırılmış ve antiseptik, antibiyotik, antifungal, antiviral, antiinflamatuar, antioksidan, antikanserojen, analjezik, yatıştırıcı ve immünomodülatör özellikler sergilediği gösterilmiştir4.
Aromaterapi alanında yapılan çalışmalar başka çeşitli faydalar da göstermektedir. Bu faydalar arasında stresi azaltma, kaygıyı azaltma, ağrıyı hafifletme (analjezik) etkiler bulunmaktadır. Ayrıca düşünme ve öğrenme yeteneklerini iyileştirme gibi bilişsel ve vücut fonksiyonlarını otomatik olarak düzenleyen sinir sistemi üzerinde yani otonomik etkiler de bu faydalar arasında yer almaktadır1.
Bazı esansiyel yağlar, sinir hücrelerinin uzantıları olan nöritlerin büyümesini teşvik etme potansiyeline sahiptir, bu da sinir sisteminin gelişiminde faydalı olabilmektedir. Bu yağlar, sinir hücrelerinin daha iyi bağlantılar kurmasına ve iletişim kurmasına yardımcı olabilir. Bu tür gelişimsel faydalar, beyin sağlığını ve işlevselliğini destekleyebilir.
Esansiyel yağ uygulamaları ile, fizyolojik ve patofizyolojik ölçümlerinin rapor ettiği üzere, nörotransmiter seviyelerinin de değişebildiği ortaya konmuştur. Fizyolojik sonuçlar için; uyarılma, bilişsel performans, sirkadiyen yeme davranışı, duygusal modülasyon, tüketici kabulü, tercihleri ve satın alma istekliliği incelenmiştir1. İncelemeler doğrultusunda esansiyel yağların otonom sinir sistemi ve fizyolojik yanıtlar üzerindeki etkileri bildirilmiştir; bu yanıtlar arasında pupil (göz bebeği) genişlemesi, kan basıncı, kas tonusu, nabız hızı, cilt sıcaklığı ve beyin aktivitesi bulunmaktadır. Ayrıca esansiyel yağların solunumundan sonra 15 dakika içinde fiziksel, zihinsel ve duygusal iyilik hali gözlenmiştir5,6,7.
Esansiyel Yağların Türleri ve Etkileri
Birçok çalışmada, esansiyel yağların sinir sistemi üzerindeki etkileri geniş bir şekilde incelenmiştir. Örneğin; lavanta yağı yatıştırıcı, nane ve kahve ise uyarıcı etkiler göstermiştir1.
Esansiyel yağların sinir sistemi üzerindeki etkileri dünya genelinde geniş bir şekilde yapılmış bir analiz çalışmasında incelemiştir. Hem hayvan hem de insan çalışmalarını kapsayan bu incelemede, hassas bilgiler sağlanmıştır. Çalışmalarda en çok kullanılan esansiyel yağlar lavanta (%30,71), narenciye türleri (%24,4) ve kekik (%5,51) olmuştur. Ayrıca, inhalasyon uygulama yolu en popüler yöntemdir (%58,57). Çalışma popülasyonları ve yaş grupları geniş bir çeşitliliği kapsar.
Çeşitli esansiyel yağlar (lavanta, kekik, bergamot, vb.) otonom sinir sistemini ve stres hormonlarını etkilemiş, uykuyu iyileştirmiş ve bilişsel performansı artırmıştır. Ancak, bazı durumlarda (örneğin, koroner bypass hastalarında) olumsuz etkiler gözlemlenmiştir.
Esansiyel yağlar yaygın olarak bilindiği üzere sadece solunum yoluyla değil, aynı zamanda cilt emilimi (topikal veya aromaterapi) ve oral alım yoluyla da kullanılabilir. Ancak, koku alma sistemi aracılığıyla solunum, en hızlı ve en kolay yöntemdir.
Koku alma sistemi (olfaktör sistem), koku moleküllerini algılayan reseptörler ve bu bilgiyi beyne ileten sinir yolları ile çalışır. Esansiyel yağların bileşenleri, burun koku alma epitelindeki koku alma reseptörleri tarafından algılanır, bu da koku alma sinirlerinin uyarılmasına ve sinyallerin limbik sistem ve hipotalamus da dahil olmak üzere merkezi sinir sistemine iletilmesine neden olur. Böylece insan davranışını ve vücut fonksiyonlarını modüle eder7. Bu, sinir sisteminin esansiyel yağlara vücudun verdiği ilk tepki olduğunu göstermektedir.
Öte yandan koku, bellek ve duygular arasındaki güçlü bağlantılar, kokuların anılarımızı ve ruh halimizi nasıl etkilediğini açıklamaktadır çünkü beyindeki olfaktör bulb ve limbik sistem, kokuların işlenmesi ve duygusal tepkilerin oluşmasında kritik rol oynamaktadır.
Esansiyel Yağların Kullanımı
Esansiyel yağların kullanıldığı patofizyolojik durumlar için ağrı, depresyon, anksiyete, stres, uyku bozukluğu, zihinsel yorgunluk, ajite davranış ve yaşam kalitesi örnek verilebilir.
Depresyon, esansiyel yağların etkileriyle ilgili en çok araştırılan klinik belirti olmuştur. Lavanta, papatya, bergamot, tatlı portakal, anason, sardunya ve dağ biberi, yaşlılarda, doğum sonrası kadınlarda, meme kanseri hastalarında, rahatsız bağırsak sendromu olanlarda, anksiyete ve depresyon bozukluğu yaşayanlarda ve uzun süreli bakım ünitelerinde yaşayanlarda depresyonu azaltıcı etkide bulunmuştur.
Analjezik ve anksiyolitik etkiler, ikinci en çekici konulardır. Lavanta, bergamot ve Melissa officinalis (nane) analjezik etki göstermiştir; bu etkiler farelerde, sıçanlarda, yenidoğanlarda, prematüre bebeklerde ve adet dönemleri sırasında ortaya çıkan ağrı ve rahatsızlık hissi yaşayan kadınlarda gözlemlenmiştir1.
Lavanta, bergamot, sardunya, dağ biberi, papatya, Juniperus phoenicea reçine ekstraktı, Copaifera officinalis reçinesi, Aniba rosaeodora odun yağı, Juniperus virginiana yağı ve Citrus spp. yağı çeşitli popülasyonlarda anksiyolitik aktivite göstermiştir.
Farklı deney gruplarında ilginç sonuçlar da bildirilmiştir. Esansiyel yağlar yorgunluk, bellek sorunları, davranışsal semptomlar, stres, bireylerin belirli bir maddeyi soluma isteği ve uyku problemlerini, kötüye kullanım potansiyeli olmadan hafifletebilir.
Ancak, meme rekonstrüksiyonu geçiren bazı meme kanseri hastalarında, yanığı olan çocuklarda, 65 yaş üstü hafif ile orta derecede demans hastalarında ve koroner bypass cerrahisi geçiren hastalarda olumsuz etkiler göstermiştir.
Aromaterapi İşe Yarar Mı? Aromaterapinin Etki Mekanizmaları
Aromaterapinin etkinliği ve etki mekanizmaları, son yıllarda geniş çapta araştırılmış ve önemli bulgular elde edilmiştir. Esansiyel yağların, vücutta çeşitli biyokimyasal ve fizyolojik yolları etkileyerek fiziksel ve psikolojik durumu iyileştirdiği gösterilmiştir. Bu tedavi yönteminin, sinir sistemi üzerindeki doğrudan etkileriyle stres, anksiyete, ağrı ve uyku bozuklukları gibi birçok bozukluğun yönetiminde etkili olabileceği saptanmıştır.
a. Hayvan Çalışmalarındaki Bulgular
Ocimum gratissimum esansiyel yağı, taşıma sırasında Nil tilapyasında (Oreochromis niloticus, tatlı su balık türlerinden biri) anestezik özellikler göstererek stresi azalttı. Bu yağ, içeriğindeki aktif bileşenler sayesinde sinir sistemini sakinleştirir ve ağrı hissini azaltır. Anestezik etkileri, balığın, taşıma sırasında yaşadığı stresi hafifletir ve balığın daha sakin ve rahat olmasını sağlar. Bu etkiler, esansiyel yağın balıkların sinir sistemini doğrudan etkileyerek onları daha az hassas hale getirmesiyle ortaya çıkar1.
Koriander yağı ve linalool, civcivlerde stresle ilgili davranışları azaltmıştır. Bu etki, bu bileşiklerin merkezi sinir sistemini sakinleştirici (sedatif) özelliklerinden kaynaklanır.
Bergamot yağı, fare modelinde merkezi duyarlılaşma aşamasına bağlı ağrı ve ajitasyon davranışlarını azaltmış ve sinir sistemindeki aşırı duyarlılığı azaltarak ağrıyı ve ilgili davranışsal tepkileri hafifletmiştir.
Ayrıca, mentolün hayvan araştırmalarında sirkadiyen yeme davranışını artırabileceği bulunmuştur; bu, mentolün günlük yeme alışkanlıklarını etkileyebileceği anlamına gelir. Alfa (α)- ve beta (β)-pinene tedavisi ise hipokampüsteki nitrit seviyelerini azaltabilir ve striatumda dopamin ile noradrenalin seviyelerini düşürebilir, böylece nöbetlerin yoğunluğunu azaltabilir. Bu bulgular, bu bileşenlerin sinir sistemi üzerindeki etkilerini ve potansiyel tedavi edici özelliklerini ortaya koymaktadır.
b. İnsanlarda Yapılan Çalışmalardaki Bulgular
Koriander yağı ve linalool, beyindeki GABA (gamma-aminobütirik asit) reseptörlerini etkileyerek sinir hücrelerinin uyarılabilirliğini azaltır. Bu, sinir sisteminin daha az aktif olmasına ve dolayısıyla stres tepkilerinin azalmasına yol açar.
Diazepam gibi geleneksel sedatif ilaçlarla benzer bir mekanizma ile çalışarak, civcivlerin daha sakin ve rahat olmasını sağlar.
Lavanta, insanlarda güvenliği ve etkileri kapsamlı bir şekilde araştırılmış bir esansiyel yağdır. Silexan adlı lavanta ürünü, beyin bölgelerinde serotonin-1A reseptörlerinin bağlanmasını azalttığı bulunmuştur1. Serotonin-1A reseptörleri, ruh hali düzenleme, anksiyete ve depresyon gibi duygusal durumlarla ilişkilidir. Bu reseptörlerin bağlanmasının azalması, serotonin sisteminin daha az aktive olmasına ve dolayısıyla ruh hali düzenleme üzerinde farklı etkilere yol açabilir. Lavanta ve benzeri ürünler, bu mekanizma aracılığıyla anksiyete ve stres gibi durumları hafifletebilir ve yatıştırıcı etkiler sağlayabilir. Bu bulgular, Silexan'ın anksiyolitik ve yatıştırıcı özelliklerinin bilimsel temelini desteklemektedir.
Acori Tatarinowii bitkisinin kökünden elde edilen Cori Tatarinowii Rhizoma bileşeni, pheochromocytoma PC12 hücrelerinde sinir büyüme faktörü ile sinerjik bir etki göstererek, esansiyel yağlarla yapılan “birlikte tedavi” grubunda nörit büyümesini artırmıştır. Bu, Cori Tatarinowii Rhizoma'nın sinir hücrelerinin büyümesini teşvik eden bir etkiye sahip olduğunu ve diğer esansiyel yağlarla birleştiğinde sinir uzantılarının gelişimini destekleyebileceğini gösterir.
Öte yandan, lavanta, nane, biberiye, greyfurt, bergamot ve yuzu esansiyel yağları, insan otonom sinir sistemi işlevlerini modüle ederek kardiyovasküler parametreler ve kortizol salınımında değişikliklere neden olabilir. Otonom sinir sistemi, vücudun istemsiz işlevlerini kontrol ederken bu yağlar sinir sistemini sakinleştirici veya uyarıcı etkiler gösterir. Bu etkiler, kalp atış hızı (HR), kan basıncı (BP) ve kalp hızı değişkenliği (HRV) gibi kardiyovasküler parametreleri doğrudan etkileyebilir.
Örneğin, lavanta ve bergamot yağları, kalp atış hızını ve kan basıncını düşürerek sakinleştirici bir etki yaratabilir. Aynı zamanda, nane ve biberiye gibi yağlar, kortizol salınımını azaltarak vücudun stres tepkisini hafifletebilir. Böylece bu esansiyel yağlar, otonom sinir sistemi üzerinden vücudun stres yanıtını ve kalp-damar sağlığını düzenleyerek hem fiziksel hem de duygusal dengeyi desteklerler.
Citronellolün beyindeki belirli bölgeleri (retrosplenial korteks ve periaqueductal gri madde) etkileyerek ağrı algısını azalttığı (nosiseptif bir etki) gösterilmiştir1.
Nane esansiyel yağı, mental yorgunluğu azaltarak ve beyin kimyasallarını dengeleyerek bilişsel performansı ve dayanıklılığı arttırmıştır.
Geraniol yağı ise yaşlanmaya bağlı öğrenme ve hafıza bozukluğunu iyileştirdi. Bu, geraniol yağının beyin fonksiyonlarını destekleyerek yaşa bağlı bilişsel gerilemeyi önleyebileceğini gösterir.
Kapatırken
Aromaterapi, yüzyıllardır çeşitli sağlık sorunlarının yönetiminde kullanılan eski bir uygulamadır ve modern bilimsel araştırmalar bu yöntemlerin etkinliğini giderek daha fazla desteklemektedir. Esansiyel yağların fiziksel, zihinsel ve duygusal refah üzerindeki olumlu etkileri, aromaterapinin bütünsel bir iyileşme yaklaşımı olarak değerini artırmaktadır. Ancak, aromaterapinin sağlık üzerindeki etkilerini daha iyi anlamak için daha fazla klinik araştırma ve bilimsel değerlendirme gerekmektedir. Aromaterapi, tamamlayıcı ve alternatif tıp alanında umut verici bir yöntem olarak kalmakta olup sağlık uygulamalarına entegre edildikçe bireylerin yaşam kalitesini iyileştirmede önemli bir rol oynayabilecektir.
Kaynakça
- Sattayakhom, A., Wichit, S., & Koomhin, P. (2023). The Effects of Essential Oils on the Nervous System: A Scoping Review. Molecules (Basel, Switzerland), 28(9), 3771. https://doi.org/10.3390/molecules28093771
- Sell C. Handbook of Essential Oils. CRC Press; Boca Raton, FL, USA: 2020. Chemistry of essential oils; pp. 161–189.
- Herman R.A., Ayepa E., Shittu S., Fometu S.S., Wang J. Essential oils and their applications-a mini review. Adv. Nutr. Food Sci. 2019;4:1–13.
- Mehdizadeh L., Moghaddam M. Therapeutic, Probiotic, and Unconventional Foods. Academic Press; Cambridge, MA, USA: 2018. Essential Oils: Biological Activity and Therapeutic Potential; pp. 167–179.
- Lee M.S., Choi J., Posadzki P., Ernst E. Aromatherapy for health care: An overview of systematic reviews. Maturitas. 2012;71:257–260. doi: 10.1016/j.maturitas.2011.12.018.
- Huang L., Capdevila L. Aromatherapy Improves Work Performance Through Balancing the Autonomic Nervous System. J. Altern. Complement. Med. 2017;23:214–221. doi: 10.1089/acm.2016.0061.
- Angelucci F., Silva V., Dal Pizzol C., Spir L., Praes C., Maibach H. Physiological effect of olfactory stimuli inhalation in humans: An overview. Int. J. Cosmet. Sci. 2014;36:117–123. doi: 10.1111/ics.12096.
