Yalnız Kalmaktan Korkmak: Bağımlı Kişilik Bozukluğu Nedir? Nedenleri, Etkileri ve Tedavisi

Bağımlı Kişilik Bozukluğu Nedir?

Bağımlı kişilik bozukluğu, temelinde kişinin kendisine dair çaresizlik/yetersizlik hissi ve başkalarının güçlü ve becerikli olduğu inancı yatan, ilişkisel davranışları etkileyen bir kişilik bozukluğudur. Kişi başkaları tarafından bakılması gerektiğine inanır ve yalnız kalmaktan ileri derecede korkar. Yalnız kalmamak için ilişkilerinde uysal, zaman zaman da yapışkan tavırlar sergileyebilir^{1, 2}.

Diğer kişilik bozukluklarına kıyasla (örneğin, sınırda kişilik bozukluğu, histrionik kişilik bozukluğu, paranoid kişilik bozukluğu) bağımlı kişilik bozukluğu daha az ilgi görse de çalışmalar, toplumda her 100 kişiden 1-3 kişi arasında bağımlı kişilik bozukluğu olduğunu ve bu oranların klinik popülasyonda 5 ile 10 kişiye kadar yükseldiğini belirtmektedir^{3, 4}. Ek olarak erkeklere oranla kadınlarda %40 oranında daha sık görüldüğü bildirilmektedir⁵.

Öte yandan bu sayılar buzdağının yalnızca görünen yüzü. Danışanlar, genelde bağımlı kişilik örüntüsü yerine buna çoğunlukla eşlik eden depresif belirtiler, kaygı veya alkol kullanım bozukluğu gibi sorunlar için uzman arayışına çıkıyor.

Aksi takdirde, bireyler bağımlı kişilik özelliklerinin yarattığı sorunların farkında olmadıkları veya bunları göz ardı ettiği için herhangi bir arayışa da girmiyor. Bu durum, toplum içerisinde bağımlı kişilik bozukluğuna sahip olan bireylerin daha yüksek oranlarda olduğunu düşündürüyor⁶.

Bu sebeple biz de bu yazımızda "bağımlı kişilik bozukluğu belirtileri nedir,” “bağımlı kişilik bozukluğunun nedenleri ve tetikleyicileri nelerdir,” “bağımlı kişilik bozukluğunda ilişkiler nasıl olur,” “bağımlı kişilik bozukluğu tedavisi ve sonuçları nelerdir” gibi soruları cevaplayarak bağımlı kişilik bozukluğu konusunda farkındalığı arttırmayı ve yarattığı kısa ve uzun vadeli etkileri açıklığa kavuşturmayı hedefliyoruz.

Bağımlı Kişilik Bozukluğu Belirtileri Nedir?

Ruh sağlığı uzmanlarının başvurduğu Ruhsal Bozukluklar Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı’nın beşinci baskısına (DSM-5) göre bağımlı kişilik bozukluğu teşhisi için aşağıdaki maddelerden beşi veya daha fazlasının genç yetişkinlikten itibaren mevcut olması gerekmektedir⁷.

• Başkalarından güvence almadıkça gündelik kararlarını vermekte zorlanma
• Yaşamının çoğu alanında, kendisinin yerine başkalarının sorumluluk almasını isteme
• Desteklerini çekecekleri veya kabul görmeyeceği endişesiyle başkalarıyla farklı veya zıt görüşte olduğunu söyleyememe
• Kendi yargılarına güvenememe veya yapabileceğine inanmama durumundan kaynaklı kendi başına bir işe girişmekte veya bir iş yapmakta zorlanma
• Başkalarından destek alabilmek için hoşlanmadığı işleri yapmaya, kişiliklerinden ve kurallarından taviz vermeye kadar gidecek ölçüde aşırı uçlara yönelme
• Yakın bir ilişkisi sonlandığında bir bakım veya destek kaynağı olması için doğrudan başka bir ilişki arayışı içine girme
• Kendi başının çaresine bakma durumunda bırakılacağı korkusuyla gerçekçi olmayan bir biçimde uğraşma
• Kendisine bakamayacağına ilişkin aşırı endişelerinden dolayı tek başına kaldığında kendisini rahatsız ya da çaresiz hissetme

Gerçek Hayatta Bağımlı Kişilik Bozukluğu Neye Benzer?

Yukarıda bahsedilen belirtiler belirli düzeyde her bireyde gözlemlenebilir. Ancak bağımlı kişilik bozukluğunda bu belirtilerin ileri düzeyde olması kişinin üzerinde ciddi stres oluşturur ve sosyal, kişisel ve iş hayatında ciddi aksaklıklara neden olur^{1, 7}.

Yalnız kalmaktan aşırı derecede korkmak ve yalnız kalmamak için her fırsatı değerlendirmek bağımlı kişiliğin günlük hayatta sık karşılaşılan bir yansımasıdır. Bu durumda kişi için bir insana bağımlı olmak yalnız kalmak yerine tercih edilesidir.

Örneğin, gündelik yaşantılarında alacakları çok küçük kararlardan (yemeği, kıyafeti) orta ve büyük ölçekte önem taşıyan kararlara kadar (kiminle arkadaş olacağına veya evleneceğine, hangi işte çalışacağına veya hangi üniversitede okuyacağına) kişi bağımlı olduğu veya otorite figürü olarak gördüğü kişiden talimat almadan hareket edemeyebilir⁸.

Aynı şekilde iş yerinde sorumluluk gerektiren projeler veya ufak görevlerden bile başkalarını hayal kırıklığına uğratmamak veya eleştiri almamak için kaçınabilirler^{9, 10}. Bunun yanı sıra bağımlı kişilik bozukluğunun getirdiği duygusal ve fiziksel ihtiyaçların başkaları tarafından karşılanma gereksinimi zaman zaman suistimale açık hale de gelebilir ve sağlıksız arkadaşlık ve romantik ilişkiler kurulmasına sebep olabilir.

Bir diğer deyişle terk edilme ve yalnız kalma endişesi ile bağımlı oldukları kişinin her istediğine itaat etme ve istismarcı kişiler tarafından zarar görme ihtimali yükselir^{8, 10, 11}. Bu nedenle bağımlı kişilik bozukluğunu tetikleyen risk faktörlerini öğrenmek, tanımak ve kendimizde veya bir yakınımızda karşımıza çıktığı durumlarda neler yapabileceğimiz bilmek önemli bir konu.

Bağımlı Kişilik Bozukluğunun Nedenleri ve Tetikleyicileri Nelerdir?

Bağımlı kişilik bozukluğunun nedeni tam olarak bilinmese de çalışmalar kişilerin genetik altyapısına, çevresel ve gelişimsel özelliklerine bağlı birkaç tetikleyici faktör ileri sürmektedir. Bunlardan bazıları^{1, 5, 12}:

• Çocukluk travması veya çocukluk döneminde sözel, psikolojik veya fiziksel istismara uğramak
• Geçmişte sağlıksız, istismarcı ilişkilere sahip olmak
• Kaygılı bağlanma stili
• Aşırı koruyucu aile ortamında yetişmek
• Çocukluk döneminde ayrılık anksiyetesi tanısı almış olmak
• Ailede kaygı bozukluğu veya kişilik bozukluğu tanısının bulunması
• Otorite figürünün önemini vurgulayan bir ortamda (dini, kültürel, ailesel) yetişmek

Bağımlı Kişilik Bozukluğunda Ne Yapmalı?

Bağımlı kişilik bozukluğu olabileceğini düşündüğünüz birisi için yargılayıcı veya suçlayıcı dilden uzak bir şekilde, değerlendirilmesi ve tedavi alabilmesi için bir psikiyatriste veya klinik psikoloğa gitmesini önerebilirsiniz. Bunu yaparken kişinin kendisi yerine aşırı sorumluluklar almaktan kaçının çünkü bu, kişinin bağımlı kişilik özelliğini pekiştiren bir davranış olur^{8, 10}.

Bunun yerine kişiyi dinleyip bağımlı kişilik özelliğinin kendisine ve çevresindekilere ne tür etkilerini olduğunu birlikte gözden geçirin. Yardım alması için kendisini cesaretlendirin ve kendisine ilk seanslarda eşlik edebileceğinizi belirtin. Bu noktada kişiyle tedavi seçeneklerini paylaşma ve sonucunda neler elde edebileceğini anlatmak da kişinin motivasyonunun artmasına yardımcı olabilir¹⁰.

Bunlar dışında gündelik hayat içerisinde yapacağınız egzersizler ile de bağımlı kişilik özelliklerine sahip bireylere yardımcı olabilirsiniz. Bunlar ufak kararları (yeme, içme, kıyafet seçimi gibi) alabilmesi için kişiyi desteklemek, ev işlerinde küçük görevleri kişinin sorumluluğuna vermek veya basit konularda fikirlerini ifade etmesi için kişiyi desteklemek gibi şeyleri içerebilir¹⁰.

Bağımlı Kişilik Bozukluğu Tedavisi Nasıldır?

Yazımızın başında da belirtildiği gibi bağımlı kişilik bozukluğunda bireyler genelde durumlarına eşlik eden depresif bozukluk, kaygı veya alkol kullanım bozukluğu gibi şikayetler üzerine uzman görüşüne başvurur. Bu gibi durumlarda psikiyatrist hekimler, eşlikçi şikayetlere yönelik sakinleştirici, antidepresan veya anksiyolitik ilaç tedavisine yönelebilir^{6, 12}.

İlaç tedavisini esnasında kişilerin psikolojilerini desteklemek için Bilişsel Davranışçı Terapi, Sorun-Çözme Terapisi gibi psikoterapi yaklaşımları da önerilmektedir. Terapinin sonunda bireylerin aşağıdaki kazanımları elde etmesi hedeflenir:^{6, 10, 12}

• Karar alma süreçlerinde daha aktif olması
• Daha bağımsız hareket edip girişken olabilmesi
• Öz-saygısının ve öz-güveninin artması
• Yalnız kalmaktan korkmaması ve yalnızlığı tolere edebilmesi
• Zorluk yaşadığı veya tetiklendiği durumlarda başa çıkma yöntemlerinin güçlendirilmesi
• Fikirlerini daha rahat ifade edebilmesi
• Son olarak daha sağlıklı sınırları olan ilişkiler kurması

Bağımlı kişilik bozukluğuna yönelik tedavi olunmaması durumunda ise yukarıda bahsedilen belirtilerin artmasının yanı sıra uyku bozuklukları, alkol kullanım bozukluğu, kronik hastalıklar ve ağrı, obezite ve kendine zarar verme gibi şikayetlerin yaygınlaştığı belirtilmektedir⁹.

Bu nedenle eğer siz veya bir yakınınız bağımlı kişilik bozukluğu riski taşıyorsanız tedavi seçeneklerinizi gözden geçirip çok geciktirmeden yardım talebinde bulunmanız hem yaşam kalitenizin artmasına hem de daha sağlıklı ilişkiler yaşamınıza yardımcı olacaktır.