COVİD-19 Pandemisi Ruh Sağlığını Nasıl Etkiledi?

COVİD-19 Pandemisinde Ruh Sağlığı

COVİD-19, ilk olarak 2019'un sonlarında Çin'in Wuhan kentinde rapor edilmiş ve dünya çapında hızla yayılarak birçok enfekte insana ve birden fazla ölüme yol açmıştır¹. Güncel olarak veriler ortalama 606 milyon insanın COVİD-19’a yakalandığını ve yaklaşık 6.5 milyon kişinin ise COVİD-19 sebebiyle hayatını kaybettiğini göstermektedir².

Corona virüs hastalığı (COVİD-19) günlük yaşantımızı sağlık, eğitim ve ekonomi gibi birçok açıdan etkilemiştir. Pandemiyi yenmek amacıyla gösterilen tüm çabalar sonuç vermiş gibi görünmesine salgının tamamen bittiğini söyleyemiyoruz. Peki COVİD-19 ve pandemi sürecinde ruh sağlığımız ne şekilde etkilendi? Pandemi sürecinde psikolojik sıkıntılarımız arttı mı, arttıysa bunun sebebi ne olabilir? Salgın süreci ruh sağlığımızı uzun süreçte nasıl etkileyebilir? Ruh sağlığımızı pandemi sürecinde nasıl koruyabiliriz? Tüm bu sorulara daha yakından bakalım.

Pandemi sırasında insanların deneyimledikleri psikolojik tepkiler aşırı korku duygusundan kayıtsızlık hissine kadar uzanan şekilde çeşitlilik gösterebilmektedir. Bu dönemdeki psikolojik etkiler kısa süreli olabileceği gibi kalıcı ruhsal sorunlara da yol açabilmektedir. Yapılan çalışmalar sonucunda, pandemi sürecinde en sık karşılaşılan ruhsal bozukluklar: duygudurum bozuklukları, kaygı bozuklukları ve travma sonrası stres bozukluğu olarak bulunmuştur³.

Bilimsel Araştırmalar

Pandemi sırasında araştırmalar, birçok katılımcının zihinsel sağlıklarının kötüleştiğini göstermektedir. Aynı zamanda bir çalışmada hem Birleşik Krallık’taki hem de Çin’deki yetişkinlerin depresyon ve kaygı belirtilerini daha sık bir şekilde bildirdikleri belirtilmiştir⁴. Birleşik Krallıkta yetişkin bireylerle yapılan bir çalışmada spesifik olmayan genel ruh sağlığı semptomlarının Nisan-Haziran 2020'de pandemi öncesindeki semptomlara kıyasla arttığı bulunmuştur⁵. ABD'li yetişkinler üzerinde yakın zamanda yapılan bir çalışmada ise pandeminin ilk aşamalarında yaşanılan sıkıntıdaki ilk artıştan sonra, sıkıntının birkaç ay içinde pandemi öncesi seviyelere düştüğünü bulunmuştur⁶.

Pandemi sürecinde yürütülen bir başka araştırmada ise 65 adet çalışma incelenmiştir ve bu araştırmanın bulguları şunu söylemektedir: Pandeminin erken evrelerinde (Mart-Nisan) ruh sağlığı semptomlarında artış yaşanırken sonraki aylarda (Mayıs Temmuz) ruh sağlığı semptomlarının şiddeti önemli ölçüde azalmıştır⁷.

Pandeminin gidişatı sürekli değişim göstermektedir ve ele alınan çalışmalar pandeminin belirli bir sürecine dair çıkarımlar yapabilmemize yardımcı olmaktadır. Ancak devam eden süreç boyunca pandeminin yayılmasını engellemek amacıyla alınan önlemler ve yapılan uygulamalarla (örneğin karantina ve sosyal izolasyon) birlikte pandemi süreci hala insanların ruh sağlığını çeşitli şekillerde etkilemeye devam etmektedir⁸.

Pandemide Psikolojik Tepkiler

Daha önce yapılan çalışmalar salgın dönemlerinde insanların deneyimledikleri psikolojik tepkileri şu başlıklar altında birleştirmiştir^{3, 9}:

• Hastalığa yakalanma ve ölüm korkusu
• Hastalığı kapma endişesi sebebiyle tedavi gereken durumlarda sağlık kurumlarına başvurmaktan çekinme
• Geçim kaynaklarını kaybetme korkusu veya işten çıkarılma korkusu,
• Hastalıkla bağdaştırılıp toplum tarafından dışlanma yani damgalamaya maruz kalma
• Sevdiklerine virüs bulaştırma korkusu veya virüs sebebiyle sevdiklerini kaybetme korkusu
• Sağlığı korumak amacıyla uygulanan karantina uygulaması ile sevdiklerinden ayrı tutulma korkusu
• İzolasyon sebebiyle çaresizlik, sıkıntı, yalnızlık ve depresif duygular hissetme

Bunların dışında salgın sürecinde sevdiği birisini kaybeden insanlar depresyon veya şiddetli keder deneyimleyebiliyorlar. Eğer kişi sevdiğini kurtarması gerektiğine yönelik veya kaybettiği kişiye hastalığı bulaştırdığı şeklinde inançlara sahip olursa yoğun suçluluk duyguları yaşayabiliyor³.

Psikososyal Etmenler ve Ruh Sağlığı

Yaşadığımız, çalıştığımız ve gün içerisinde sıklıkla zaman geçirdiğimiz koşullar psikolojik iyi oluş halimizi etkilemektedir. Kontrolümüz altında olmayan sosyal ve çevresel etkenler aynı zamanda fiziksel olduğu kadar ruhsal sorunların oluşmasında da etkili olabilmektedir³.

Ruh sağlığı travmatik olaylara ve bu olayların sonucu olarak ortaya çıkan sosyal ve ekonomik durumlara bağlıdır. Örneğin, pandemi sürecinde daha düşük sosyal kaynaklara sahip olup daha fazla strese maruz kalan insanlar arasında daha yüksek depresyon belirtileri ortaya çıktığı bilinmektedir^{3, 10}. Depresyon ile ilgili daha detaylı okuma yapmak için Depresyon Belirtileri ve Tedavi Süreci yazımızı inceleyebilirsiniz.

COVİD-19 Pandemisi Ruh Sağlığımızı Nasıl Olumsuz Etkiledi?

Pandeminin başlangıcında bireylerin yaşadığı finansal istikrarsızlık, enfeksiyon ve ölümle ilgili algılanan risk ve endişeleri en yüksek seviyede iken süreç ilerledikçe pandemi hakkında daha fazla bilgi elde edilebilir hale geldi ve algılanan riskler azaldı. Bu durum da pandemi öncesi sıkıntı seviyelerine geri dönmeyi sağlamış olabilir^{7, 11}.

Salgın süreci yüz milyonlarca insanın hayatını etkileyerek sosyalleşme, çalışma, eğitim ve yaşam biçimlerimizi değiştirdi. Kaygı, uyku problemleri, depresyon, ve strese bağlı sıkıntılar gibi ruh sağlığı sorunları artış göstermiştir ve bu durumun sebebi insanların enfekte olma endişesinden, artan iş baskısından, yaşam tarzı değişikliklerinden veya pandemi sebebiyle kötüleşen yaşam koşullarından kaynaklanıyor olabilir^{7, 12}.

İzolasyonun Ruh Sağlığına Etkileri

Sosyal izolasyon ve karantina uygulamaları ile görülebilen ruhsal belirtiler arasında kaygı, korku, çaresizlik ve suçlululuk hisleri, motivasyon kaybı ve isteksizlik, tükenmişlik, uyku ve iştah problemleri yer alabilir. İzolasyon uygulamasına maruz kalan bireylerde diğer koşulların da etkisiyle travmatik etkiler ortaya çıkabilir. Örneğin kişinin sevdiği birisinin hastalığa yakalanarak kötü bir süreçten geçtiğini görmesi veya hastalık sebebiyle hayatını kaybedenleri görmesi, kişinin sevdiklerini kaybetme korkusuyla harmanlanarak travmatik stres belirtilerinin ortaya çıkmasına sebep olabilir³.

Bu belirtilerin önüne geçmek için karantina uygulamasında olanlara karşı yaklaşımımız önemlidir. Örneğin, karantina altında olanlara psikososyal destek sunabilmek adına telefon görüşmeleri yaparak sosyal ilişkilerin bir şekilde devam ettirilmesini sağlamak oldukça önemlidir³.

Pandeminin Uzun Dönemli Sonuçları

İçerisinde bulunduğumuz sosyal ağların ve kişiler arası ilişkilerin zayıflaması salgının uzun dönemli sonuçları arasında yer alabilir. Bunun yanı sıra psikiyatri kliniklerine gidilememesi veya çeşitli sebeplerle başvuruların ertelenmesi alkol ve madde kullanım bozuklukları gibi birçok ruh sağlığı sorunun şiddetlenmesine veya tekrarlaması durumlarına yol açabilir³.

Damgalama ve ayrımcılık yapmak da bir diğer uzun dönem sonuçlar arasında yer alabilir. Hastalığa yakalanmış bir kişiye veya hastalığa yönelik olumsuz, kötüleyici ve ayrımcı tutumları içerebilir. Pandemi öncesinde ayrımcılığa maruz kalan sosyal gruplar, örneğin yaşlılar, mülteciler, eğitim düzeyi düşük olanlar veya yoksullar salgın döneminde de sıklıkla damgalamanın hedefinde yer alabiliyorlar³.

Pandemi Dönemi ve Sağlık Çalışanları

Sağlık çalışanlarının çalıştıkları kurum ve kuruluşlardaki çalışma saatlerinin uzun olması, yakınlarından uzak olmaları ve yoğun bir çalışma hayatına sahip olmalarının yanı sıra COVİD-19 süreciyle ilgili gelişmeleri ve kaygı verici bilgileri takip etmek durumunda olmaları yoğun stres yaşamalarına sebep olmaktadır³.

Sağlık çalışanlarının öz bakım olanaklarının azalması, aynı zamanda hastalığı sevdiklerine bulaştırma sebebiyle kaygı duymaları, çalışma koşulları nedeniyle sosyal desteklerinde zayıflama olması ve başkaları tarafından damgalayıcı davranışlara maruz kalmaları ruhsal sıkıntı yaşamalarındaki etkenlerden bazılarıdır^{3, 9}.

Bunların yanı sıra COVİD-19 tanısı almış hastalarla çalışan sağlık çalışanları bazı ruhsal sıkıntılar açısından daha yüksek risk altında olabilir. Bu sıkıntılara uykusuzluk, madde kötüye kullanımı, travma sonrası stres bozukluğu, depresyon, kaygı, tükenmişlik şeklinde örnekler verilebilir^{3, 13}.

Pandemi Sonrasında Ruh Sağlığımızı Olumlu Etkileyecek Adımlar

• Sosyal medyada doğruluğu kesin olmayan pek çok bilgi dolaşmaktadır ve bu bilgiler insanlarda kaygı ve panik duygularını besleyebilir. Sosyal medyadaki resmi olmayan bilgilerden uzak durabiliriz^{8, 14}. Sosyal medyanın ruh sağlığımıza etkilerine dair daha fazla bilgi almak için blog yazımıza göz atabilirsiniz.
• Pandemi sürecinde sağlığımızı korumak adına evde kalmamız istenebiliyor. Bu gibi durumlarda evimizin sınırları içerisinde günlük egzersiz aktiviteler yapmak ruh sağlığımızı olumlu yöne etkileyebilir^{8, 15}.
• Pandemi sürecinde birbirimize karşı fiziksel mesafenin artmasıyla birlikte sosyal bağlarımızı korumanın yollarını bulmak ruh sağlığımız için oldukça önemlidir. Bu süreçte ailemiz, arkadaşlarımız veya meslektaşlarımız ile telefon görüşmeleri veya video konferans yöntemleri ile bağlantıda olmak pandemi nedeniyle oluşan sosyal mesafe boşluklarını kapatmamıza destek olabilir. Unutmayalım ki sosyal varlıklar olarak birbirimize ihtiyacımız var^{8, 16}.
• Ayrımcılık ve damgalama yapmaya yönelik tutum ve davranışlara karşı hassas davranarak başka insanların da bu süreçte ruh sağlıklarının kötü etkilenmemesi adına adım atabiliriz³.
• Son olarak COVİD-19 dönemi sebebiyle yaşadığımız ruhsal sıkıntılar hayatımızı olumsuz yönde etkiliyorsa ve günlük işlevselliğimizi bozuyorsa psikolojik destek almaktan çekinmemeliyiz. Salgın döneminde alacağımız psikolojik destek ve terapötik müdahaleler isteğimize bağlı olarak çevrimiçi ortam aracılığı ile de sağlanabilmektedir³.

Online terapi sürecine dair daha fazla bilgi edinmek için Psikolog Evimde: Online Terapi Etkili Mi? yazımızı okuyabilirsiniz.

Kaynakça

1. Wang, W., Tang, T. & Wei, F. (2020). Updated understanding of the outbreak of 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) in Wuhan, China. Journal of Medical Virology, 92 (4), 441–447.
2. https://news.google.com/covid19/map?hl=tr&mid=%2Fm%2F02j71&gl=TR&ceid=TR%3Atr
3. Tükel, R. (2020). COVID-19 Pandemi Sürecinde Ruh Sağliği. Türk Tabipleri Birliği. COVID-19 pandemisi altinci ay değerlendirme raporu. Istanbul, 617-628.
4. Wang C, Pan R, Wan X, Tan Y, Xu L, Ho CS, Ho RC. Çin'deki Genel Nüfus Arasında 2019 Koronavirüs Hastalığı (COVID-19) Salgınının İlk Aşamasında Acil Psikolojik Tepkiler ve İlişkili Faktörler. Uluslararası Çevre Araştırmaları ve Halk Sağlığı Dergisi. 2020; 17(5):1729. https://doi.org/10.3390/ijerph17051729.
5. Daly, M., Sutin, A., Robinson, E., 2020. Longitudinal changes in mental health and the COVID-19 pandemic: evidence from the UK household longitudinal study. Psychol. Med. 13, 1–10.
6. Daly, M., Robinson, E., 2020. Psychological distress and adaptation to the COVID-19 crisis in the United States. J. Psychiatr. Res. https://doi.org/10.1016/j. jpsychires.2020.10.035 [Epub ahead of print].
7. Robinson, E., Sutin, A. R., Daly, M., & Jones, A. (2022). A systematic review and meta-analysis of longitudinal cohort studies comparing mental health before versus during the COVID-19 pandemic in 2020. Journal of affective disorders, 296, 567-576.
8. Usher, K., Durkin, J., & Bhullar, N. (2020). The COVID‐19 pandemic and mental health impacts. International journal of mental health nursing, 29(3), 315.
9. Kuruluşlararası Daimi Komite (IASC) Acil Durumlarda Ruh Sağlığı ve Psikososyal Destek Referans Grubu (2020) COVID-19 Salgının Ruh Sağlığı ve Psikososyal Etkenler Açısından Ele Alınması, Versiyon 1.5, 17 Mart.
10. Ettman, C.K., Abdalla, S.M., Cohen, G.H., Sampson, L., Vivier, P.M., Galea, S. (2020b) Prevalence of depression symptoms in US adults before and during the COVID-19 Pandemic. JAMA Netw Open 3(9), e201
11. Robinson, E., & Daly, M. (2021). Explaining the rise and fall of psychological distress during the COVID‐19 crisis in the United States: Longitudinal evidence from the Understanding America Study. British journal of health psychology, 26(2), 570-587.
12. Zhang, B., Zaman, A., Silenzio, V., Kautz, H., & Hoque, E. (2020). COVID-19 sırasında kötüleşen depresyon ve anksiyetenin Google ve YouTube'daki uzunlamasına davranış değişiklikleri ile ilişkisi: gözlemsel çalışma. JMIR Ruh Sağlığı, 7(11), e24012.
13. Stuijfzand, S., Deforges, C., Sandoz, V., Sajin, C.T., Jaques, C., Elmers, J., Horsch, A. (2020) Psychological impact of an epidemic/pandemic on the mental health of healthcare professionals: a rapid review. BMC Public Health 2020; 20(1), 1230.
14. Johal, S. S. (2009). Psychosocial impacts of quarantine during disease outbreaks and interventions that may help to relieve strain. The New Zealand Medical Journal, 122 (1296), 47–52.
15. Deslandes, A., Moraes, H., Ferreira, C. et al. (2009). Exercise and mental health: many reasons to move. Neuropsychobiology, 59, 191–198.
16. Baumeister, R. F. & Leary, M. R. (1995). The need to belong: desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117, 497–529.