Demans Nedir? Demans Belirtileri, Nedenleri ve Baş Etme Yöntemleri

Demans Nedir?

Demans kişinin günlük yaşam fonksiyonlarında ciddi aksamalara sebep olabilen, 85 ve üzeri yaş grubunun neredeyse üçte birini etkileyen bilişsel bir rahatsızlıktır. Demans kelimesi, Latince "aklını kaçırmış" anlamına gelen “demens” kökünden türemiştir. "Demans" terimi 13. yüzyıldan beri kullanılıyor olsa da tıp literatüründe ilk kez 18. yüzyılda kullanılmaya başlanmıştır¹.

Demans, birden fazla bilişsel alanda, sosyal veya mesleki işlevleri etkileyecek kadar şiddetli, edinilmiş bir beyin fonksiyon kaybıdır²; öğrenme, hafıza, yönelim ve kişilik gibi günlük görevlerde bozulmaya neden olan, sosyal ve iş yaşamını etkileyen bir sinir sistemi hastalığıdır. Dünya genelinde yaklaşık 47 milyon insan demansa sahiptir ve bu sayının 2050 yılına kadar 131 milyona çıkması beklenmektedir.

Demans Belirtileri

Kişinin mevcut yeteneklerini düşünmek ve zaman içinde demans belirtilerini işaret edebilecek değişiklikleri izlemek önemlidir. Zihinsel ve gelişimsel engelli kişiler de yaşlandıkça demans geliştirebilirler ve beyin fonksiyon kaybı yaşayabilirler, bu durumlarda semptomlarını tanımak özellikle zor olabilir. Demansın bazı ilk belirtileri şunlar olabilmektedir:

• Bellek kaybı, kötü değerlendirme ve kafa karışıklığı yaşamak
• Konuşma zorluğu, anlama ve düşünceleri ifade etme veya okuma ve yazma güçlüğü
• Tanıdık bir mahallede dolaşıp durma ve kaybolma
• Para sorumluluğunu üstlenme ve faturaları ödeme konusunda zorluk
• Soruları tekrarlama
• Tanıdık nesnelere garip kelimeler kullanma
• Normal günlük görevleri tamamlamak için daha uzun süre gerektirme
• Normal günlük aktiviteler veya olaylarla ilgilenmeme
• Halüsinasyon görme, hezeyan veya paranoya deneyimleme
• Dürtüsel davranma
• Diğer insanların hislerini umursamama
• Denge kaybı ve hareket sorunları yaşama

Demans Teşhisi Nasıl Konulur?

Demans değerlendirmesi için tıbbi öykü, bilişsel ve nörolojik muayene gereklidir. Öykü, hastanın ve yakın bir aile üyesinin veya arkadaşının anlatımından elde edilir. Bilişsel muayene, tarama araçları ile bilişsel kaybın doğasını belirler. Nörolojik muayene, nörobilişsel sorunlara yönelik objektif kanıtlar için yapılır. Rutin çalışma, kan testleri ve beyin görüntülemeyi içerir. Ayrıca, kişisel özelliklere ve şikayetlere göre ek testler ve görüntülemeler yapılabilir².

Demans Nedenleri, Demans Nasıl Ortaya Çıkar?

Demans, nöronlar (sinir hücreleri) ve nöron bağlantılarının düzgün çalışmasını durduran belirli beyin bölgelerindeki değişikliklerin sonucudur ve kardiyovasküler veya nörodejeneratif hastalıklar da demansa neden olabilmektedir. Araştırmacılar, beyindeki değişiklikleri belirli demans türleriyle ilişkilendirmişlerdir ve beyindeki bu değişikliklerin neden yalnızca bazı insanlarda meydana geldiğini araştırmaktadırlar⁴.

Demans Tipleri

Demans, farklı alt tiplere ayrılabilen bilişsel bir bozukluktur. Demansın alt tipleri, semptomları, nedenleri ve çözüm yaklaşımları farklı olabilir. Bu nedenle, doğru tanı ve yönetim için uzman bir sağlık profesyonelinin değerlendirmesi önemlidir.

Alzheimer

En yaygın demans türüdür ve genellikle ileri yaşlı yetişkinleri etkiler. Beyindeki anormal protein birikimleri (amyloid plaklar ve tau sarmalları) ile ilişkilidir.

Frontotemporal Demans

Genellikle daha genç yaşlarda başlar ve bireylerin kişilik, davranış ve dil becerilerini etkiler. Tau ve TDP-43 adlı proteinlerin anormal birikimi ile ilişkilidir.

Lewy Cisim Demansı

Bu tür demans, beyinde Lewy cisimleri adı verilen anormal protein birikimleri ile ilişkilidir. Hareket sorunları, hafıza kaybı ve halüsinasyonlar gibi semptomlar gösterebilir.

Vasküler Demans

Beyin damarlarına zarar veren veya kan akışını kesen sorunlar nedeniyle meydana gelir. İnme veya damar tıkanıklığı gibi vasküler sorunlarla ilişkilidir.

Karma Demans

İki veya daha fazla demans türünün kombinasyonunu temsil eder. Örneğin, Alzheimer hastalığı ve vasküler demansın bir arada bulunduğu bir karma demans olabilir.

Demansın Evreleri

Demans, genellikle belirli evrelerde ilerleyen bir hastalıktır. Her birey farklı bir seyir izleyebilir, ancak genel olarak kabul gören evreleri; Hafif Evre (Hafif Kognitif Bozukluk), Orta Evre, Ciddi Evre ve Son Evre².

1. Hafif Evre

• Demansın ilk belirtileri bu evrede görülür.
• Bu evrede kişi hafif bilişsel sorunlar yaşar, ancak günlük yaşam aktivitelerini sürdürmekte hala bağımsızdır.
• Hafıza sorunları, dikkat eksikliği ve kelime bulma zorlukları gibi belirtiler gözlemlenebilir.
• Çoğu zaman, hastalar bu sorunları unutkanlık veya yaşa bağlı unutkanlık olarak algılarlar.

2. Orta Evre

• Orta evrede demans semptomları daha belirgin hale gelir.
• Hafıza kaybı artar, dil becerileri zayıflar ve günlük yaşam aktivitelerini yönetmekte zorluk yaşanır.
• Karışıklık, kaybolma ve kişilik değişiklikleri gibi semptomlar da ortaya çıkabilir.

3. Ciddi Evre

• Bu evrede demans semptomları çok daha belirgindir ve hastalar daha fazla yardıma ihtiyaç duyarlar.
• Hafıza kaybı şiddetlenir ve kişiler yakınları hakkında tanıma yeteneklerini kaybedebilirler.
• İleri evrede, hastalar çoğu günlük aktiviteyi yerine getiremezler ve yatakta daha fazla zaman geçirme eğilimindedirler.
• Dil yetenekleri de önemli ölçüde bozulabilir.

4. Son Evre

• Son evre, demansın en ileri evresidir.
• Hastalar genellikle yatakta yatmakta ve iletişim kurmakta zorluk çekmektedirler.
• Bakıma ve sürekli gözetim gereksinimleri artar.

Demansın Tarihi

19. yüzyılda demanslı kişiler “uzaylılar” adı verilen, uzmanların tıbbi bakımını hak eden hastalar olarak kabul edilmiş ve yaşlılık demansı tıbbi bir hastalık haline gelmiştir. Daha sonra nörolojiye dair hastalıklardaki ilerlemeler, demansın alt türlere bölünmesine olanak sağlamıştır¹.

Senil Demans ve Ön-Senil Demans

19. yüzyılın "yaşlılık" kavramı, 65 yaşından sonra yaşanan bilişsel değişiklikleri normal yaşlanmanın bir parçası olarak kabul ediyordu, ancak bu görüş ileri yaşlarda olmasına rağmen bu değişiklikleri yaşamayan kişilerle çelişiyordu. 65 yaşın üzerindekiler "senil demans" olarak kabul edilirken, 65 yaşın altındakilerde bilişsel gerileme yaşayanlar "ön-senil demans" olarak adlandırılmıştır³.

Günümüzde ise senil demans ve ön-senil demans gibi ayrımlar bir önem taşımıyor ve "demans" terimi, beyni herhangi bir yaşta etkileyen çeşitli hastalıklarla ilişkilendirilen bilişsel fonksiyon kaybını tanımlamak için kullanılıyor. Hatta günümüzde, majör nörobilişsel bozukluk için demans terimi terk edilmiştir¹.

1906'da yayınlanan bir Alzheimer vakası ile demans Alzheimer’dan farklı bir durum olarak kabul edildi ve ilk olarak vasküler bir kökene atfedildi. Bununla birlikte, 1960'ların sonlarından itibaren ve takip eden 20 yıl boyunca Alzheimer, senil demansın prototipi haline gelmiştir.

Alzheimer ve Demans Aynı Şeyler Mi?

Alzheimer hastalığı ve demans, sıkça karıştırılan iki farklı kavramdır. Alzheimer hastalığı, bilişsel gerileme ile karakterize kronik bir nörodejeneratif bir bozukluktur ve beyinde amyloid plağın birikimi ve tau sarmallarının oluşumu gibi belirgin biyokimyasal değişikliklerle ilişkilidir. Genellikle yaşlı yetişkinleri etkiler, ancak daha genç yaşlarda da görülebilir. Alzheimer hastalığı, özellikle hafıza kaybı, düşünme becerilerinde azalma ve kişilik değişiklikleri gibi bilişsel ve davranışsal semptomlara yol açar⁵.

Alzheimer hastalığı, demansın en yaygın nedenlerinden biridir ve demansın sadece bir türüdür ve demans, bilişsel fonksiyonlarda ciddi kayıplarla karakterize edilen geniş bir kavramdır.

Her Alzheimer hastalığı olan kişi demansa sahiptir, ancak her demanslı kişi Alzheimer hastalığına sahip değildir. Demansın farklı nedenleri vardır ve Alzheimer hastalığı bunlardan sadece biridir.

Demans ile Baş Etme Yöntemleri

Her demans hastasının deneyimi kişiseldir ve bu nedenle bireysel bir yaklaşım gerekmektedir. Demans ile mücadele ederken hedef, bilişsel ve eşlik eden semptomlardan kaynaklanan acıyı azaltmak ve ilerleyen bilişsel bozulmayı geciktirmektir. Genel hedeflere ulaşmak için hem ilaç tedavisi hem de alternatif olan yaklaşımlar kullanılır. Demansla yaşayan bireylere bakım veren aileler için yüksek bir yük olabilir ve bu konuda farkındalık yaratmak, erken tanı ve tedavi gereklidir.

a. Demans Bakımında İlaç Tedavisi

Demans semptomlarına hafif bir semptomatik fayda sağlayan ilaçlar bulunmaktadır. Asetilkolinesteraz inhibitörleri, beyindeki asetilkolin adı verilen sinir sistemi hücreleri arasında iletişimi sağlamak için kullanılan kimyasal madde (nörotransmitter) miktarını artırarak sinaptik boşluktaki asetilkolin bolluğunu teşvik ederek çalışır. Bu ilaçların etkinliği pek fazla olamamaktadır. Ayrıca Memantin adı verilen ilaç da bilişsel ve işlevsel gerilemeyi azaltmak için kullanılabilir. Demans türleri için başka onaylı ilaç henüz mevcut değildir ².

Demansın neden olduğu depresyon gibi psikiyatrik semptomlar için düşük doz antidepresanlar kullanılabilir. Davranış sorunlarını yönetmek zor olabilir ve antipsikotikler ancak diğer tedaviler başarısız olduğunda sınırlı süreyle ve yakın tıbbi gözetim altında kullanılmalıdır.

Demans Bakımında Kullanılan İlaçlar

• Acetylcholinesterase inhibitors (Asetilkolinesteraz İnhibitörleri)
• Donepezil
• Rivastigmin
• Galantamin
• Memantin (orta ila şiddetli demans aşamalarında kullanılır.)
• Risperidon
• Quetiapine fumarat
• Escitalopram
• Haloperidol

b. Demans Bakımında İlaca Alternatif Yöntemler

Hasta bakımında ilaç tedavisi olmayan yöntemler önemli bir rol oynar. Bu yöntemler arasında bilişsel eğitim, bilişsel aktiviteler, müzik ve sanat terapisi gibi deneyimsel yaklaşımlar bulunur. Ayrıca, fiziksel egzersiz, sosyal etkileşim, sağlıklı bir diyet ve uyku eğitimi gibi faktörler de bilişsel ve fiziksel işlevi destekleyebilir. Bakıcı olan kişiler, hastaların davranışlarını tanımak ve yönetmek için eğitilmelidir².

Demans Önlenebilir mi?

Şu anda demansın kesin bir şekilde önlenebileceğine dair bilimsel bir kanıt yoktur ve demans birden çok faktörün bir sonucudur. Bazı risk faktörlerini kontrol etmek dışında diğer nedenlerin etkili olduğunu da göz önünde bulundurmak önemlidir. Demans riskini azaltma konusunda sağlıklı bir yaşam tarzı benimsemek önemlidir ancak tamamen önlenemeyebilir. Düzenli sağlık kontrolleri ve demans belirtilerini erken teşhis etmek de kritik önem taşır.

• Düzenli egzersiz yapmak beyin sağlığını destekleyebilir ve demans riskini azaltabilir.
• Sebze, meyve, tam tahıllar ve sağlıklı yağlar içeren bir beslenme tarzı, demans riskini azaltmaya yardımcı olabilir.
• Zihinsel aktiviteler, bilişsel işlevleri teşvik edebilir. Bulmaca çözmek, kitap okumak ve öğrenmeye devam etmek gibi aktiviteler bu konuda yardımcı olabilir.
• Sosyal etkileşimler zihinsel sağlığı destekleyebilir. Aile ve arkadaşlarla zaman geçirmek önemlidir.
• Kalp sağlığını korumak için hipertansiyon, diyabet ve yüksek kolesterol gibi kardiyovasküler risk faktörlerini kontrol altında tutmak önemlidir, çünkü bu faktörler demans riskini artırabilir.
• Stres yönetimi teknikleri stresin demans riskini artırabileceğini düşündüren bazı biyokimyasal süreçleri azaltmaya yardımcı olabilir.
• Kaliteli uyku beyin sağlığını destekler. Uykusuzluk demans riskini artırabilir.
• Sigara ve aşırı alkol tüketimi demans riskini artırabilir. Bu alışkanlıklardan kaçınmak önemlidir.

Demans Psikolojisi

Demans hastalarının hissettiği duygular kişinin evresine, semptomlarına ve kişisel deneyimlerine göre değişebilir. Genel olarak demans hastaları kafa karışıklığı, hayal kırıklığı, öfke, sinirlilik (frustrasyon), endişe, depresyon, izolasyon, kızgınlık, üzüntü, anksiyete, mutluluk ve korku gibi çeşitli duyguları deneyimleyebilirler. Bu duygular, bilişsel kayıplar, günlük yaşam zorlukları ve gelecek belirsizlikleri gibi demansın getirdiği zorluklarla ilişkilendirilebilir.

Kapatırken

Demansın nedeni tıbbi geçmiş, bilişsel ve fiziksel muayene, laboratuvar testleri ve beyin görüntülemesi ile teşhis edilebilir. Demans tanısı alan kişiler kaybolmuş, depresif, kızgın, sinirli yahut mutlu hissedebilirler. Her bireyin demans deneyimi farklı gerçekleşmektedir. Demansı yönetebilmek için bakım verenin ilaç tedavisinin yanında fiziksel ve sosyal olarak ilaçsız tedavi yöntemlerine de başvurması gerekmektedir. Ancak yine de tedavilerin etkililiği sınırlıdır.