Erken Dönem Uyum Bozucu Şemaların Tükenmişlik Sendromuna Etkileri

Erken Dönem Uyum Bozucu Şemalar

Bu 5 kelime bize ne anlatmalı? Bu kavramı ortaya çıkaran Young, şemaları şöyle açıklıyor:

"Erken dönem uyum bozucu şemalar, genellikle çocukluk ve ergenlik süresince gelişen, anılar, duygular ve düşüncelerden oluşan, benlik algısını ve çevre ile ilişkiyi etkileyen ve yaşam boyu bizimle kalan tekrarlı kalıp ve örüntülerdir."

Erken dönem uyum bozucu şemaların neden olduğu tekrarlayan örüntüler bireyin kendini ve çevresindekileri yorumlama ve algılamasını da etkilediğini söylüyor. Yani bu 5 kelime, "Şemalarımız bizimle her yere gelir ve her yerde bizim çevremizle uyumumuzu bozabilir." diyor.

Bu yazıda, şemalarımızın çalışma hayatında da kendini sıklıkla göstereceğini ve hatta Tükenmişlik Sendromuna neden olabileceğini veya var olan sendromun yoğunluğunu artırabileceğinden bahsedeceğim.

Öncelikle araştırmacılar iş yeri deneyimlerinin ve şemaların bu denli ilişkili olmasını aile ortamı ve iş ortamının benzeşim göstermesi olarak açıklamıştır. Araştırmacılara göre yöneticiler birer otorite figürü olduğundan ebeveynlere benzemekte, iş arkadaşları ise aile sistemindeki kardeşlere benzetilmektedir^[1]. Bu benzeşim bize şunu gösteriyor: ailede ebeveyn ve kardeşlerle sorunlar varsa benzer sorunlar yönetici ve çalışma arkadaşları ile de ortaya çıkabilir.

Erken dönem uyum bozucu şemaların iş ortamındaki etkileri kendini en başta minik stres deneyimleri olarak göstermektedir. Şemalar aktif hale geldikçe bu stres miktarı artmakta ve sıkça duyduğumuz ve artık aşina olduğumuz Tükenmişlik Sendromuna dönüşebilmektedir. Tükenmişlik sendromu hakkındaki bilgi ve önerilerimizi bu yazımızda bulabilirsiniz.

Yapılan bir çalışmada erken dönem uyum bozucu şemaların pek çoğunun tükenmişliğin 3 alt boyutuyla ilişkili olduğu bulunmuştur. Bu 3 alt boyut:

• Duygusal tükenme
• Duyarsızlaşma
• Kişisel başarıda azalma

Bu çalışma sonucunda araştırmacılar tarafından ortaya konan modelde erken dönem uyum bozucu şemaların, iş yeri ortamında farklı etkenler sebebi ile (yönetici, çalışma arkadaşı, iş stresi gibi) tekrar aktive edildiğinde bahsedilmiştir. Diğer bir deyişle, var olan şemalarımız işyeri dinamikleri sebebiyle aktif hale gelip tekrar kendini gösterebiliyor!

Peki hangi şemalar, hangi yollar ile aktif hale gelip işe ve hayata karşı uyumumuza zarar verebiliyor? Literatürde bu konuyla ilgili çok fazla araştırma bulunmakta, bu araştırmalar doğrultusunda sizler için bazı şemaları derledik:

• Güvensizlik veya Duygusal Yoksunluk Şeması
• Başarısızlık ve Karamsarlık Şeması
• Yüksek Standartlar Şeması
• Kendini Feda Şeması

Güvensizlik veya Duygusal Yoksunluk Şeması

Güvensizlik ve duygusal yoksunluk şema alanının aktivasyonu arttıkça tükenmişlik düzeylerinin arttığı gözlenmiştir. Literatürde erken dönem uyum bozucu şemalar ve tükenmişlik ilişkisine odaklanan çalışmalar incelendiğinde özellikle duygusal yoksunluk ve kusurluluk şemaları yüksek olan çalışanların tükenmişlik düzeylerinin de anlamlı bir şekilde yükseldiği bulunmuştur. Bu şemaların bireylerde olumsuz içerikli zihinsel temsillere ve çarpıtmalara neden olabileceği, bu temsil ve çarpıtmaların bireyin yaşamı boyunca işyeri tutumlarını ve ilişkilerini de etkilediği varsayılmakta^[2].

Aynı zamanda bu şemaların duyguları ifade etmekte güçlük veya sosyal ortamlardan kaçınma şeklinde kendini göstermesi de işyerinde zorluk yaşanmasına neden olabileceğinden beklenen bir durumdur. Güvensizlik ve duygusal yoksunluk şemalarına sahip bireylerin güvenli bağlanma biçimlerinin eksik olması en belirgin özelliklerindendir. Bunun yanında bireyler ilişkilerinde zarar göreceklerini, ihmal edileceklerini veya küçük görülecekleri varsayımı ile hareket ederler.

Dolayısıyla, güvensizlik ve duygusal yoksunluk şemasına sahip bireyler ilişkileri yok sayarak, iş yerlerinde görev ve sorumluluklarında kişisel standartlarını yükseltip yapılanın en iyisini yerine getirmeye ve diğer çalışanlara göre daha fazla yükselmeye odaklanabilirler. Bunun nedeni yukarıda bahsedildiği üzere bu şemalara sahip çalışanların iş yerlerinde küçümsenme ve zarar görme ihtimallerini en aza indirebilmek için yapılan aşırı telafi davranışları olabilir. Bu kapsamda kopukluk şema alanına sahip çalışanların telafi etmeye yönelik davranışları mükemmeliyetçilik dolayısıyla tükenmişlik düzeylerini artırabilmektedir.

Başarısızlık ve Karamsarlık Şeması

Başarısızlık ve karamsarlık şemaları genelde yetersizlik algısı ile ilişkilendirildiğinden tükenmişlikle ilgili yüksek korelasyon görülmüştür^[3]. Bireyin kendini ortaya koyma ve kendi kendine yetebilme işlevlerinin; diğer bir ifadeyle bağımsız olabilmesinin önemine vurgu yapmaktadır.

Başarısızlık şemasını kişi kendi içinde farklı şekillerde yorumlayarak çeşitli davranış tipleri gösterebilir: örneğin görevlerini özensiz biçimde yapma veya iş yerinde kişiyi başarılı hale getirebilecek görevlerden kaçınma veya “aşırı başarılı” olmak için gereğinden fazla ve yoğun çalışma olarak kendini gösterebilir. Bu durum yoğun çalışma saatlerinin ve stresli çalışma ortamının tükenmişliği arttırdığı ile ilgili bulgusu ile paralellik göstermektedir^[4].

Yüksek Standartlar Şeması

Çalışmalarda göze çarpan bir diğer erken dönem uyum bozucu şema ise yüksek standartlar şemasıdır. Literatürde yüksek standart şema skoru arttıkça çalışanların tükenmişlik düzeylerinin de arttığı gözlemlenmiştir. Çalışanların kendileri için koydukları yüksek standartlara ulaşabilmek adına normalden fazla çaba sarf etmesi ve kendi ihtiyaçlarını yok sayması gibi davranışlarda bulunması çalışanları daha fazla tükenmiş hissettirebilmektedir.

Yüksek standartlar şeması bireylerin kendileri ve çevresindekiler için gerçekçi olmayan yüksek standartlar oluşturması, olumsuz eleştirilerden kaçınması ve dış çevre unsurlarının onayına sürekli bir şekilde ihtiyaç duyması olarak karakterize edilmektedir^[5]. Bu kapsamda yüksek standart şemasını gerçekleştirmek isteyen bireyler mükemmele ulaşmak için çok büyük zaman ve çaba harcamaktadır.

Kendini Feda Şeması

Çalışmalarda, kendini feda şemasının puanları yükseldikçe tükenmişlik düzeyinin anlamlı bir şekilde arttığı görülmüştür. Kendini feda şeması bireyin kendi ihtiyaçlarını yok sayması ve diğer insanların ihtiyaçlarına odaklanması ile karakterize edilmektedir^[6].

Bu özelliklerin mükemmeliyetçiliğin ebeveynsel beklentiler alt boyutu ile benzeşim gösterdiği düşünülmektedir. Erken dönem deneyimlerinde ebeveyninin beklentilerine göre yaşamına şekil veren ve kendi ihtiyaçlarına değil ebeveynin ihtiyaç ve beklentilerine göre davranış repertuarı geliştiren bireylerin kendini feda şeması gelişmektedir.

Kendini feda şemasının davranışı başkalarına karşı sürekli verici olması ve karşılığında da herhangi bir şey talep etmemesi göz önünde bulundurulduğunda iş hayatında görevler ve ilişkiler kapsamında bakıldığında yıpratıcı bir durum olabileceği düşünülmektedir.

Özetlemek gerekirse yürütülen çalışmalar şunu gösteriyor: Güvensizlik, duygusal yoksunluk, başarısızlık, karamsarlık, yüksek standartlar ve kendini feda şemalarınız varsa Tükenmişlik Sendromuna yakalanma ihtimaliniz artıyor. Artık kendinize şunu söyleyebilirsiniz, zihnimdeki bu kötümser ve çaresiz hissettiren sesler benim şemalarımdan geliyor. Unutmayın, şemaların farkında olmak, bu sesleri susturabilmek için ilk adım!

Kaynakça

1. Bamber, M. ve McMahon, R. (2008). The role of early maladaptive schemas in career choice and the development of occupational stress in health workers. Clinical Psychology and Psychotherapy, 15, 96–112.
2. Mikulincer, M. ve Shaver, P. R. (2007). Attachment in adulthood: Structure, dynamics, and change. NY: The Guilford Press.
3. Young, J. E., Klosko, J. S. ve Weishaar, M. E. (2003) Schema therapy: A practitioner’s guide. NY: The Guilford Press.
4. Leiter, M. P. ve Maslach, C. (2005). A mediation model of job burnout. In A. S. G. Antoniou & C. L. Cooper (Eds.), Research companion to organizational health psychology 544 –564, Cheltenham, United Kingdom: Edward Elgar.
5. Soygüt, G., Karaosmanoğlu, A. ve Çakır, Z. (2009). Erken dönem uyumsuz şemaların değerlendirilmesi: Young Şema Ölçeği Kısa Form-3'ün psikometrik özelliklerine ilişkin bir inceleme. Türk Psikiyatri Dergisi, 20(1), 75-84.
6. Kaeding, A., Sougleris, C., Reid, C., van Vreeswijk, M. F., Hayes, C., Dorrian, J. ve Simpson, S. (2017). Professional Burnout, Early Maladaptive Schemas, and Physical Health in Clinical and Counselling Psychology Trainees. Journal of Clinical Psychology, 73(12), 1782–1796. doi:10.1002/jclp.22485.