İntihar (Özkıyım) Psikolojisi, İntihar Önlenebilir Mi?

İntihar Nedir?

İntihar (özkıyım) olgusu kişinin bilgisi ve isteğiyle kendi canına kıyması şeklinde tanımlanabilir¹. Birçok kimse bu olgunun karşısında çaresizlik hissedebilir, intihar düşünceleri ve eğilimi olan birisine nasıl yaklaşacağını bilemeyebilir veya çeşitli nedenlerden ötürü intihar hakkında konuşmaktan kaçınabilir.

Fakat Dünya Sağlık Örgütü’nün verilerine göre dünyada her yıl 700.000’den fazla kişi intihar sonucu hayatını kaybediyor². Ülkemizde resmi intihar oranları dünya ortalamasının altında kalsa da intihar düşüncesi ve girişimleri azımsanamayacak durumda. Araştırmalar her 100 kişiden 45’inin hayatlarının bir noktasında intihar düşüncesi geliştirdiği, 11’inin de intihar girişiminde bulunduğunu gösteriyor³.

Rakamlar bu denli yüksekken ve intihar haberleri artmaya devam ediyorken, intihar hakkında bilinçlenmek, intiharın nedenlerini, risk faktörlerini ve uyarı işaretlerini tanımak, bu durum karşısında neler yapabileceğimizi öğrenmek ve en önemlisi de intiharı tabulaştırmadan konuşabilmek intiharı önlemenin başlıca yollarını oluşturuyor. Bu sebeple, hepimizin konuşmaktan kaçındığı intihar hakkındaki bazı mitlerden^{1, 4} söz edelim.

İntihar Hakkındaki Mitler

Yanlış: İnsanlar birdenbire intihar ederler.

Doğru: Sanılanın aksine çalışmalar intihar eden kişinin sevdiklerini ziyaret edip vedalaşma, vasiyet yazma, kendini öldüreceğine dair tehditlerde bulunma, eşyalarını başkalarına verme gibi davranışlarla bir süreçte doğrudan veya dolaylı yollardan uyarı işaretleri verdiklerini gösteriyor.

Yanlış: Gerçekten intihar etmek isteyen kişi bundan bahsetmez, dikkat çekmek istiyordur.

Doğru: İntihar davranışı kişinin çoğunlukla yaşamış olduğu çaresizliğin ve psikolojik acının sonucudur. Kişinin çaresizliği ve acısı karşısında yardım çağrısına duyarsız kalmak bu düşüncelerin şiddetini arttırabilir ve geri dönülemez sonuçlara neden olabilir.

Yanlış: Yalnızca psikiyatrik sorunları olan kişiler intihar eder.

Doğru: Çalışmalar çoğunlukla depresif bozukluk, psikotik bozukluklar, alkol ve madde bağımlılığı gibi psikiyatrik rahatsızlıkları intihar ile ilişkilendirse de her intihar eden kişinin psikiyatrik bir rahatsızlığı olmadığını gösteren çalışmalar da mevcut.

Yanlış: İntihar hakkında soru sormak kişiyi intihara yönlendirir.

Doğru: Halihazırda intihar etmek hakkında düşünceleri olan birisi çeşitli sebeplerden dolayı bunu açıkça dillendirmek istemeyebilir ya da dışarıya karşı bir şey yokmuş gibi yansıtabilir. Fakat soracağınız sorular kişinin size açılmasına ve yaşadığı acının hafiflemesine fırsat sunar.

İntihar Risk Faktörleri ve Uyarı İşaretleri

İntihar davranışının önüne geçmenin bir diğer ayağı da riskli durumları tayin edebilme ve uyarı işaretlerini tanımaktır. Bunlardan bazılarını şu şekilde sıralayabiliriz^{1, 3-9}:

• 65 yaş üstü ve 15-29 yaş aralığında olmak
• Düşük sosyoekonomik duruma sahip olmak veya işsiz kalmak
• Psikolojik rahatsızlığa sahip olmak (depresif bozukluk, psikotik bozukluk, alkol ve madde bağımlılığı, travma sonrası stres bozukluğu ve antisosyal kişilik bozukluğu gibi)
• Duygu durumunda ani değişimler (depresif ruh halinden aşırı coşkulu ruh haline bürünmek, öfke patlamaları yaşamak gibi)
• Dolaylı veya doğrudan intihar söylemleri (“hayat yaşamaya değmez, her şey çok anlamsız” gibi)
• Geçmiş intihar teşebbüsü ya da kendine zarar verme davranışı (kendini kesme, yaralama gibi)
• Aile bireylerinden veya yakınlardan birinin intiharına tanıklık etmek
• Zayıf sorun çözme becerilerine sahip olmak
• Kronik umutsuzluk ve çaresizlik hissi
• Sosyal izolasyon, yalnızlık
• Başkalarına yük olduğu, işe yaramadığı düşünceleri
• Ölüm korkusuzluğu, ölümü veya ölüm içerikli medyatik içerikleri çekici bulma
• Olumlu intihar tutumları (intiharı güzelleme gibi)
• Düşük özgüven
• İş ve okul hayatında ani değişimler, akademik başarısızlıklar
• Geçmişteki olumsuz yaşam deneyimleri (aile içi şiddet, cinsel ve duygusal istismar gibi)
• Kronik ağrılar ve hastalıklar
• Riskli veya dürtüsel davranışlar (hızlı araç kullanımı, tedaviyi reddetme veya ilaçlarını almama, aşırı alkol tüketimi gibi)
• Ayrımcılığa maruz kalan gruplardan birinde olmak (LGBTIA+ gibi)
• İntihar düşünceleri ve girişimleri kadınlarda daha sık görülürken, ölümle sonuçlanan intiharların erkekler arasında daha yaygın olduğu bilinmektedir.

İntihar Önlenebilir mi?

Daha önceden de belirtildiği gibi intihar olgusunun karşısında birçok kişi ne yapacağını bilemediği için rahatsızlık duyup bu konu üzerine konuşmamayı tercih edebilir. Fakat elimizdeki kaynakları bilerek atacağınız küçük adımlarla bile bir kişiyi bu kararından vazgeçirebilirsiniz. Böyle bir durumla karşı karşıya kaldığınız takdirde size rehberlik etmesi için aşağıdaki adımları uygulayabilirsiniz⁴:

Konuşmaktan, iletişim kurmaktan ve soru sormaktan kaçınmayın. Bunu yaparken empatik bir tutumla, kişiyi yargılamadan anlamaya çalıştığınızı iletin ve onun duygularını düşüncelerini sakinlikle dinleyin. Karşılığında etkili sözler söylemek durumunda değilsiniz. Dinlediklerinizi kendi gözünüzden değil, onun gözünden görmeye çalışabilirsiniz. Orada yalnızca bulunup, ona kulak vermeniz, acısıyla ilgilenmeniz bile çok değerli olacaktır.

Tartışmadan ve hayat dersleri vermekten kaçının. “Hayatın kıymetini bil, bak insanlar neler yaşıyor, haline şükret.” gibi söylemlerden uzak durun; karşınızdaki insanı sadece anlamaya çalışın ve ona yalnız olmadığını hissettirin. Baskı kurmak, zorlayıcı müdahalelerde bulunmak, duygularını görmezden gelmek veya küçümsemek kişinin yalnız olduğunu hissetmesine ve sizden uzaklaşmasına sebep olur.

Kişinin intihar düşüncesinin yanı sıra intihar planının olup olmadığını sorarak risk değerlendirmesi yapın. Kişinin bir intihar planı olması durumun ciddiyetini gösterir. Eğer bir planı varsa ayrıntılarını (zaman, yer, intihar yöntemleri gibi) öğrenin ve kendisine zarar verebileceği aletleri kişiden uzaklaştırın. Bu durumda intihar düşünceleri olan kişiyi muhakkak psikiyatri servisine gitmeye ikna etmeye çalışın ve başkalarından da destek isteyin. Gerekirse 112’yi arayarak acil yardım isteğinde bulunabilirsiniz.

Risk değerlendirmesi sonucunda ortada acil bir durumun olmadığına kanaat getirirseniz de bu duygular ve düşüncelerin herkes tarafından yaşanabileceğini fakat zaman içerisinde bu isteğinin azalabileceğini hatırlatın. Azalmaması durumunda profesyonel bir destek alabileceğini ve bu süreçte yanında olacağınızı bildirin.

Son olarak, edindiğiniz bilgileri kişi istemese bile bu konuyu bir sır olarak kendinizde tutmayın. Bu sorumluluğu kişinin yakınında güven duyduğunuz (aile, yakın arkadaş gibi) kişilerle paylaşın. Bu sorumluluğun size ağır geldiği durumlarda siz de profesyonel destek almayı ihmal etmeyin.