İstifçilik Sendromu (Biriktirme Bozukluğu) Nedir?

İstifçilik Sendromu Nedir?

İstifleme (biriktirme) bozukluğu, değeri fark etmeksizin ne olursa olsun sahip olunan kişisel eşya ve nesneleri atmakta ya da onlarla ilişkisini kesmekte güçlük çekme hali, eşya ve nesnelerin atılması konusunda kararsızlık ya da sıkıntı hali ve gerekli olmayan eşyalara karşı aşırı sahip olma isteği ile karakterize bir bozukluk olarak adlandırılmaktadır⁴.

Başka bir ifade ile, insanın ilerleyen zamanda kendine faydalı olabileceğine inandığı eşyaları kaybetmeye dair aşırı korku yaşaması, eşyaların önemi ile ilgili hatalı inançlara sahip olması ve eşyalara aşırı duygusal bağlanması olarak tanımlanmaktadır. İstifleme davranışlarının birçok psikososyal probleme yol açtığı ve kişinin yaşam kalitesini oldukça fazla düşürdüğü bilinmektedir¹².

Dispozofobi, olarak da geçen bu bozukluğu yaşayan insanlar, eşyaları değersiz, sağlıksız ve tehlikeli olmasına rağmen atamamakta ve biriktirmektelerdir. Bu durum insanın evinin koşullarından hareket kabiliyetlerine, temizlik alışkanlıklarından sağlık, uyku ve hatta yemek alışkanlıklarına kadar her şeyi değiştirmektedir. Bazı ekstrem istifçilik durumlarında kişinin evinde kullanılabilecek bir yer dahi kalmamakta ve kişi kendi evinde tehlike altında kalmaktadır.

İstifleme kavramı ilk defa Amerika Psikiyatri Birliğinin Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı’nın dördüncü baskısında (DSM-IV) obsesif kompulsif kişilik bozukluğunun ve obsesif kompulsif bozukluğun bir tanı ölçütü olarak yer almıştır. Aynı zamanda dördüncü baskının gözden geçirilmiş halinde ise Obsesif kompulsif bozukluğun bir belirtisi olarak tanımlanmıştır⁵.

Obsesif kompulsif bozukluk ile baş etme yöntemlerinin istifçiliğe etki etmeyişi ile birlikte yapılan çalışmaların ve klinik gözlemlerin ardından istiflemenin ayrı bir bozukluk olarak ele alınması gerekecek kadar önemli olduğu ve obsesif kompulsif bozuklukla benzerlikleri olsa da farklı bir klinik tablo olarak görülmesi gerektiğine karar verilmiştir. Bu sebeple Amerika Psikiyatri Birliğinin Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabının 5. Baskısında (DSM-5) İstifleme Bozukluğu OKB ve ilişkili bozukluklar olarak ayrı bir bozukluk olarak sınıflandırılmıştır^{1, 11}.

İstifçilik Semptomları

Ruhsal Bozukluklar için Tanısal ve İstatistiksel El Kitabına (DSM-5) göre, istifçilikte görülen belirli tanı ölçütleri bulunmaktadır. Bunlar:

• Gerçek değerlerinden bağımsız olarak, eşyalardan kurtulma veya eşyalarını bırakma konusunda zorluk yaşama
• Söz konusu eşyaları saklama ihtiyacı ve bunlar atıldığı takdirde rahatsızlık hissetme
• Eşyalardan kurtulmanın zorluğu sebebiyle eşya biriktirme davranışı
• İstifleme durumunun önemli bir rahatsızlığa sebep olması ve insanın yaşamını bozmasıdır⁴.

İstifçi Kişilerin Özellikleri

İstifçi kişiler aşırı eşya satın alma, saklama ve biriktirme eğilimindedirler. Yaşam alanları kademeli şekilde artan bir dağınıklık içerisindedir çünkü eşyaları atmakta güçlük çekmektedirler. Gereksiz olduğu halde, evde yer kalmasa bile eşyaları biriktirmeye devam eden istifçiler, eşyalarını atarken zorluk yaşamakta ve çoğu zaman atamamaktadırlar. Bu kişilerin istifledikleri eşyalar ile aralarında derin bağlar vardır².

En sık istiflenen eşyalar kıyafet, çanta, oyuncak, kalem, silgi ve kağıt parçalarıdır. Kıyafetler genellikle küçülen ve kişiye olmayan fakat bir türlü vazgeçilemeyen eşyalardır⁶. İstifleme (biriktirme) bozukluğuna sahip insanlarda görülen bir diğer özellik ise kaygıdır. Bu kişiler eşyaların atılması veya kaybı durumunda aşırı tepki gösterirler ve çoğu kişi için sahip olunan eşyalara bağlanma rahatlık ve güvenlik getirmektedir⁷.

İstifleme bozukluğuna sahip kişilerin kişilik özelliklerinin araştırıldığı bir çalışmada en tipik özelliklerinin eleştiriye hassas olmak ve düşük yenilik arayışı, dürtüsellik olarak bulunmuştur. Bütün bu bulguların ise bu kişilerin iyileşmeye daha düşük uyum göstereceğini düşündürmektedir⁹.

Yine karar vermekten kaçınma, hafızaya güvensizlik ve duygu düzenleme güçlüğü gibi özellikler istifleme bozukluğuna sahip kişilerde sıklıkla görülmektedir¹³. Eşyaları düzensiz istiflemek ve aranan eşyaların bir türlü bulunamaması ailelerin de sıkıntı duyduğu bir konudur. İstifleyicilerin %42’si semptomlarının farkındayken %63’ünün çevresi bu durumdan rahatsız olduğu için ailelerinin zoruyla bir uzmana başvurup çoğunlukla süreci yarıda bırakmaktadır¹⁰.

Yapılan çalışmalara göre biriktirilen nesneler cinsiyetlere göre farklılık göstermektedir. Kadınlar mücevher, parfüm, makyaj malzemeleri ve kıyafet biriktirmeye yönelirken, erkekler genelde hırdavat, elektronik eşyalar, otomobil ve saat gibi eşyalar satın almaktadır⁸.

İstifçilik Neden Olur? İstifçiliğin Nedenleri

İstifleme bozukluğu son zamanlarda obsesif kompulsif bozukluk semptomu olmaktan çıkarılıp yeni bir bozukluk olarak nitelendirildiğinden oldukça yeni bir alandır. Yeni bir alan olduğundan nedenleri konusunda kesin sonuçlar çıkarılması için oldukça erkendir¹⁶.

Fakat nedenleri ile ilgili kesin olmayan bazı açıklamalar vardır. Örneğin istifçilik sorunu yaşayan insanların aile bireylerinde de istifçilik görülebilmektedir. Bazı stresli yaşam olayları, sevilen birinin ölümü, depresyon, psikoz, topladıkları eşyaların bir gün değerli olacağını düşünmek, unutmak istenmeyen bir olayı hatırlamak, anksiyete, bunama, obsesif kompulsif bozukluk ve obsesif kompulsif kişilik bozukluğu gibi durumların varlığında istifçilik de ortaya çıkabilmektedir¹⁶.

Araştırmalara göre istifleme bozukluğu insanlardaki bilgi işleme açığının eksikliği ile de ilişkili olabileceğini göstermektedir. Bu bilişsel yeteneklere örnek olarak, dikkat vermek, karar vermek ve eşyaları kategorize edebilmek, hafıza gösterilebilmektedir.

İstifçilik Sendromu (Biriktirme Bozukluğu) Ne Kadar Sık Görülür?

Amerika Birleşik Devletlerinde yapılan bir araştırmaya göre nüfusun yaklaşık %2’si ile %6’sının istifleme bozukluğuna sahip olduğu tahmin edilmektedir¹⁴. İstifleme davranışı genelde çocukluk veya ergenlik dönemlerinde başlayıp kişi yaşlandıkça çoğalmakta ve kötüleşmektedir.

İstifleme bozukluğu 60 yaş üstündeki kişilerde daha sık görülmekte ve çoğunlukla diğer psikiyatrik tanılara eşlik etmektedir. İstifçiliğin özellikleri ülkeler ve kültürler arasında pek fazla değişmemektedir. Araştırmalara göre istifçilik kadınlarda ve erkeklerde eşit miktarda görülmektedir. Yaşamın erken dönemlerinde başlayan istifleme davranışı her 10 yılda bir ciddiyetini arttırarak ilerlemektedir¹⁶.

İstifçilik Sendromu (Biriktirme Bozukluğu) Nasıl Geçer?

İstifleme bozukluğu yaşayan insanların büyük çoğunluğu, utanç, kaynak eksikliği veya içgörü eksikliği gibi sebeplerle bir uzmana gitmemekte, bazıları ise ailelerinin zorlaması ile bir uzmana gelip bir süre sonra bırakmaktadır. Bu yüzden istifleme bozukluğunda ve hatta bütün mental sorunlarda insanları bir uzmana zorla götürmek işe yaramamaktadır. İnsanların kendi istekleri doğrultusunda sürece başlamaları oldukça önemlidir. Yani aileden beklenen çaba, ailenin kişiyi bir uzmana başvurmak konusunda motive etmesi fakat zorlamaması olacaktır. İstifleme bozukluğu semptomları için psikoterapi ve psikofarmakoloji yani ilaç tedavisi seçenekleri bulunmaktadır.

İstifçilik ve Psikoterapi

İstifçilikte Bilişsel Davranışçı Terapi oldukça etkili bir yöntemdir. Bilişsel Davranışçı Terapide amaç kişinin düşünce sistemini değiştirmek, kişinin istiflediği eşyalarla ilgili karar vermesini sağlamak ve bu karar doğrultusunda harekete geçirmektir¹⁵.

Uzun bir süreç olan psikoterapide kişiye birden fazla yaklaşım ve yöntem uygulanabilmektedir. Örneğin kişinin istifleme bozukluğunda ne yaşadığını öğrenmesi neden yaşadığını öğrenmesi ve daha iyi baş edebilmesi için terapide kişiye istifleme bozukluğu anlatılmaktadır.

Terapist ve danışan ortak hedefler belirleyerek bu hedefler üzerine çabalamaktadır. Bilişsel davranışçı terapide kişinin bilişsel çarpıklıklarını tanımlamak ve kişiye bilişsel yeniden yapılandırma gibi yöntemler ile bilişsel esneklik kazandırmaya çalışılmaktadır.

Aynı zamanda psikoeğitim yolu ile kişiye problem çözme becerisi kazandırılmakta ve maruz kalma ve tepki önleme gibi yöntemler ile istifleme bozukluğunun davranışsal taraflarına çalışılmaktadır. Yani kişinin istiflediği nesneleri yavaş ve sistematik bir şekilde atması üzerine çalışılmaktadır³.

Bilişsel Davranışçı Terapi istifleme bozukluğu olan kişinin karar verme, organize olma ve rahatlama gibi yeteneklerini de güçlendirme amacı taşımaktadır. İstifleme bozukluğunda grup terapileri de işe yaramaktadır. Kişilerin kendiyle aynı deneyimleri ve zorlukları yaşayan hatta baş etme konusunda ilerleme göstermiş başka insanlarla karşılaşıp konuşmaları onlara motivasyon sağlamaktadır.

İstifçilik ve İlaç Kullanımı

İstifçilikte ilaç kullanımı ile ilgili kesin bilgiler ve araştırmalar bulunmamaktadır. Bu konuda yapılan araştırmalar sınırlı ve küçük kalmakta ve etkinliği destekleyecek kontrollü bir çalışma bulunmamaktadır. Fakat bu duruma yardımcı olabileceği düşünülen birkaç etken madde bulunmakta ve uzmanlar tarafından kullanılmaktadır. Psikoterapi ve psikofarmakolojinin birlikte kullanımı istifleme bozukluğu için etkili olmakta ve ilaçlar bazı insanlar için semptomlarda iyileşme sağlamaktadır¹⁶.

Çoğu zaman selektif serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI) gibi antidepresan olarak adlandırılan ilaçlar başka mental sorunlar ile baş etmede kullanılmasına rağmen kişilerin semptomlarında etkili olmaktadır. Özellikle kişinin tanısına ekstra anksiyete, depresyon veya obsesif kompulsif bozukluk gibi bir tanı da eşlik ediyorsa antidepresanilaçlar kişinin semptomlarını azaltmada ve iyi hissetmesinde etkili birer yöntem olarak kullanılmaktadır.

İstifçilik ile Nasıl Baş Edilir?

Her bozuklukta olduğu gibi istifçilikte de bir uzmana başvurmak oldukça önemlidir. Fakat bunun yanında kişinin kendi kendine yapabileceği ve kişiye iyi gelebilecek adımlar da bulunmaktadır. Bu adımlar genel iyi hissetmeye ve aynı zamanda semptomların azalmasına yardımcı olabilmektedir. Bunlar; sosyal destek almak, öz bakım için çabalamak, küçük adımlar atmak ve insanlardan gelen yardım tekliflerini kabul etmektir.

1. Sosyal Destek Almak

İstifleme bozukluğunda özellikle sosyal izolasyon oldukça sık gözükmektedir. Kişi istiflediği eşyalardan utanç duyduğundan veya evinin durumundan, kişisel hijyeninden utanç duyduğundan çoğu zaman evinde kalıp sosyal çevresinden tamamen uzaklaşmaktadır. Bu gibi durumlarda sosyal desteği yeniden sağlamak ve arkadaş, aile gibi kişilerden yardım ve destek istemek çok önemlidir. Evin dışında insanlarla görüşmek kişiyi o karışık ve karanlık ortamdan bir süre uzak tutmaya yardımcı olmakta ve birileriyle konuşmak kişinin anksiyete ve mutsuzluk gibi durumlardan biraz olsun sıyrılıp iyi hissetmesine sebep olmaktadır³.

2. Öz Bakım İçin Çabalamak

İstifleme bozukluğunun ileri aşamalarında kişinin mutfağı, banyosu hatta tüm evi eşyalarla dolu kalabilmektedir. Bu gibi durumlarda kişisel bakım ve beslenme alışkanlıkları ikinci plana atılmaktadır. Öz bakımı gerçekleştirebilmek içinde bulunan durum için adım atmayı kolaylaştırmaktadır.

Aynı zamanda istifleme durumlarında bulunulan ortamda eşya çokluğu sebebiyle hijyen kaybolmaktadır. Bu da insanların enfeksiyon kapması, yeterince beslenememesi gibi istenmeyen durumlara yol açmaktadır. Bu sebeple eğer varsa mutlaka mutfak ve banyodaki nesnelerin temizlenmesi ve bu odaların kullanıma tekrardan açılması gerekmektedir.

3. Küçük Adımlar Atmak

Kocaman hedefler yerine gerçekleştirilebilecek küçük hedefler koymak kişinin motivasyonunu arttırmaktadır. Büyük hedefler birden gerçekleşemeyeceği için kişide motivasyon kaybına sebep olabilmektedir. Bu sebeple küçük hedefler ile başlamak ve adım adım ilerlemek gerekmektedir.

Örneğin mutfak ve banyonun dolu olduğu bir durumda önce bu iki odadan biriyle başlamak, odanın tamamını temizleme hedefi yerine odanın küçük bir parçasını temizleme hedefi koymak geneli oldukça zorlayıcı bir işi daha basit bir hale getirmektedir.

4. Yardım Tekliflerini Kabul Etmek

İstifleme yüzünden alanların geldiği durum bazen oldukça şaşırtıcı ve karmaşık olmaktadır. Bu gibi durumlarda kişi semptomları ile uğraşıyor olduğundan ve böyle bir dağınıklığın tek başına temizlenmesi çok zor olacağından evi temizleme görevinde yardım alınması gerekmektedir. Çoğu zaman istifçiler var olan durumu gözardı etme ve yok saymayı tercih etmekte ve yardım tekliflerine ihtiyaç olmadığını düşünmektedirler.

Bu noktada utanç duygusundan sıyrılıp arkadaşlar ve aileden temizlik için yardım istemek gerekmektedir. Eğer imkanlar elverişli ise profesyonel ekiplerden yardım desteği talep edilmesi gerekmektedir.