Kleptomani: Çalma Hastalığı Nedir? Belirtileri, Nedenleri ve Yaygınlığı

Kleptomani Nedir?

Kleptomani, halk arasında “çalma hastalığı, hırsızlık hastalığı veya patolojik çalma” olarak bilinen bir ruh sağlığı sorunudur. Diğer bir deyişle kleptomani, durduk yere bir şeyler çalmayı isteme ve görülen bazı eşyaları karşılığında para vermeksizin ya da izin almaksızın alma durumunu ifade eder.

Hırsızlık hastalığı olarak da bilinen kleptomani, psikolojik bozukluklar arasında yer almaktadır. Ancak normal hırsızlık vakaları ile karışmaması gereken önemli bir konu olduğu için kleptomaniyi etraflıca ele almak hırsızlık ve kleptomaniyi ayırt etmek için faydalı olacaktır.

Kleptomaninin Geçmişi

Kleptomani terimi, Yunanca’dan türetilmiştir. Yunanca’da “Çalma Deliliği” olarak kullanılan terim, 1838’de kleptomani olarak kullanılmaya başlanmıştır¹. 200 yıl öncesine gittiğimizde tanımlanmış ve sınıflandırılmış en eski psikolojik bozukluklardan biri olduğu bilinmektedir².

Kleptomani çok ciddi bir bozukluk olması nedeniyle yalnızca bu problemi yaşayan kişiyi değil, toplumu da yakından ilgilendirmektedir. 1900’lerin sonunda yapılan bir araştırmaya göre iş dünyasının kasasında 40 milyar dolarlık açığa sebep olduğu söylenmektedir³. Miktarın büyüklüğünden de ne kadar büyük bir sorun olduğunu anlamak mümkündür.

Kleptoman Nedir?

Kleptomaniyi kısaca tanımlamak gerekirse çalma dürtülerine karşı koyamama, önemsiz veya maddi değeri olmayan nesneleri çalma ile karakterize bir dürtü kontrol bozukluğudur⁴. Bu çalma dürtüsünü kontrol edemeyen kişilere kleptoman adı verilmektedir.

Bir kişinin kleptoman olduğunu söyleyebilmek için birçok detaya dikkat etmek gerekir. Ancak dikkatinizi çekecek en önemli şeylerden bir tanesi kleptomani yaşayan kişinin çaldığı objelere aslında ihtiyacının olmamasıdır.

Kleptomanlar gerekli, önemli ve maddi değeri yüksek eşyaları tercih etmezler. Bu yönüyle aslında maddi bir çıkar peşinde olmadıkları anlaşılmaktadır ve kleptomani psikolojik mi sorusunun cevabı evet olacaktır. Dolayısıyla gerçek anlamda maddi bir çıkar elde etmek için yapılan hırsızlık vakalarından ayrılabileceklerini söylemek mümkündür.

Maddi çıkar elde etmeyi bir kenara bırakın, kleptomanlar çaldıkları objeleri çoğu zaman aldıktan sonra çöpe atabilirler veya çaldıkları ortamdan uzaklaştıktan sonra bir yere bırakabilirler. Hatta kleptomani olan kişilerin çalma eyleminin ardından yakalandıklarında çaldıkları şeyi satın alacak kadar parası bulunduğu görülmüştür².

Kleptomani olan kişiler, gerçek bir hırsızlık peşinde olmamalarının yanı sıra aslında yaptıkları davranışın yanlış olduğunun da farkındadırlar ve çalma konusunda kendilerine engel olamazlar². Çoğu zaman çalma hastalığının esas amacı, çalma duygusunun yarattığı kaygı ve heyecandır.

Çalma dürtüsü bir kez geldikten sonra durdurulamayacak şekilde bir enerjiye sebep olur. Kleptoman kendine bir obje seçer, objeyi çalmak üzere harekete geçer ve çalma eylemini gerçekleştirdiğinde bir rahatlama yaşayarak objeden kurtulur, ta ki çalma dürtüsü kendini yeniden gösterene dek. Bu dürtünün rahatlamanın ardından yeniden tekrarlayan doğası, çalma hastalığı yaşayan insanları sık sık bir kısır döngünün içine sokar.

Kleptomani Belirtileri ve DSM-5 Kriterleri

Kleptomani de Dürtü Kontrol Bozukluklarından biridir ve tanımlanmış belli özellikleri bulunmaktadır. Kleptomani belirtileri aşağıda sıralanmıştır⁶:

• Kişisel kullanım ya da parasal değeri açısından ihtiyaç duymadıkları nesneleri çalma dürtülerine tekrarlayan bir biçimde karşı koyamazlar.
• Çalma davranışından önce giderek artan bir gerginlik durumu yaşarlar.
• Çalarken haz alma, sevinç duyma ya da rahatlama söz konusudur.
• Kleptomani yaşayan kişiler, öfke veya halüsinasyonlar sebebiyle çalma davranışını gerçekleştirmezler.
• Çalma davranışı, yasalara karşı gelme amacıyla yapılmamıştır.
• Çalma davranışının gerçekleştirildiği dönemde bireyler Bipolar Bozukluğun mani döneminde değillerdir.

Kleptomaninin Nedenleri ve Yaygınlığı

Kleptomani genç insanlarda daha fazla görülür. Çocukluk veya ergenlik döneminde başlayan kleptomani, ilerleyen yaşlarda kronikleşme eğilimi gösterebilir. Erkeklere oranla kadınlarda iki kat daha fazla görülebilir. Kleptomaniye suçluluk, depresyon ve madde kullanımı gibi diğer problemler de eşlik edebileceği için kleptomaniyi değerlendirirken dikkat etmek önemlidir².

Kleptomaninin toplumda görülme oranını tam olarak belirlemek zordur çünkü suistimal edilmeye oldukça açık bir konudur. Kimileri için mücadele edilmesi gereken bir rahatsızlık iken kimileri için cezadan kurtulmak için bir kaçış noktası olarak görülür.

Maddi çıkarlar doğrultusunda hareket eden hırsızlık eylemleri sonucunda insanlar, kendilerine hâkim olamadıklarını ve bir dürtü doğrultusunda hareket ettiklerini söyleyerek yasaları aldatmaya çalışabilirler. Bununla birlikte gerçekten hırsızlık yapan kişilerin bir kısmının da kleptomani yaşadığı bilinmektedir⁷.

Bir insan neden çalma hastalığına yakalanır sorusunun çok çeşitli cevapları olabilir çünkü insan biyopsikososyal bir varlıktır. Biyolojik yönüyle doğuştan getirdiği kalıtsal özelliklerinin sosyal ve psikolojik etkenlerle şekillenmesi söz konusudur.

Biyolojik açıdan bakıldığında depresyon, OKB gibi birçok psikolojik bozuklukta kullanılan serotonerjik ilaçların kleptomanide de işe yaramasından dolayı çalma hastalığının serotonin ile ilgili olabileceği tahmin edilmektedir⁸.

Ödül ve pekiştirme gibi davranışlarla yakından ilişkisi bulunan dopamin, çalma davranışının gerçekleşmesiyle sağlanan ödül ve pekiştirme sebebiyle kleptomaninin nörobiyolojisinde etkili olabilir⁹. Ayrıca ödül ve pekiştirme mekanizması ile ilişkilendirilen dopaminin etkisi, davranışsal olarak yatkınlaşmayı sağladığı için hem biyolojik hem psikolojik bir neden olarak ele alınabilir.

Kleptomani ve Diğer Psikolojik Bozukluklar

Kleptomani diğer psikiyatrik bozukluklar ve psikolojik sorunlarla birlikte görülebilir.

Kleptomani ve OKB

Kleptomanide görülen çalma davranışına yönelik tekrarlayan döngü, Obsesif Kompülsif Bozukluk (OKB)’ta görülen obsesyon ve kompulsiyonlarla benzerlik gösterir. Obsesif Kompulsif Bozukluk, istenmeyen ve rahatsız edici takıntılar (obsesyon) ve bu takıntıları önlemek için ortaya koyulan ritüelistik davranışlar (kompülsiyon) ile karakterize olan psikolojik bir rahatsızlıktır.

Obsesif Kompülsif Bozuklukta rahatsız edici obsesif düşünceler ortaya çıktığında onu ortadan kaldırmak için kompülsif davranışlar gerçekleştirilir ve rahatlama yaşanır. Ancak bu rahatlama durumu kleptomanide olduğu gibi OKB’de de düşünceler tekrarlayana kadar geçerlidir.

Ancak obsesyonlar ve çalma davranışını başlatan dürtü arasında bir farklılık bulunmaktadır. Dürtü, bir davranışı başlatan uyarıcı iken obsesyon bir davranışı tekrarlamaya yönelik bir uyarıcıdır. Dolayısıyla kleptomanide ortaya çıkan dürtü kontrol edilemezken OKB’de normal olan dürtünün tekrar etmesi kontrol edilemez durumdadır.

OKB’nin yanı sıra, kleptomaninin doğası birçok yönüyle cinsel davranışın evrelerine benzemektedir. Cinsel davranışın evreleri kabaca; uyarılma, plato, orgazm ve çözülme olarak bilinir^{2, 5}. Daha önce tarif ettiğimiz gibi kleptomanide bu evreler, kendi özelliklerine uygun şekilde görülmektedir.

Dürtü Kontrol Bozukluğu ve Kleptomani

Kleptomaniyi açıklarken psikolojik bozuklukları tanımlamak ve sınıflandırmak için uzmanların kullandığı kılavuz olan DSM’den faydalanmakta yarar vardır. DSM-5 kleptomaniyi Dürtü Kontrol Bozuklukları adı verilen bir yelpaze altında toplar.

Dürtü Kontrol Bozuklukları, duyguların ve davranışların düzenlenmesi ile ilgili problemlere yol açan rahatsızlıklardır. Normalde davranışlarımız planlı ya da aniden ortaya çıkan türden olabilir ya da bazı davranışlarımız bazı durumlara direnme çabası olarak görülebilir. Dürtü Kontrol Bozukluğunda bahsedilen davranışlar, kişinin kendisine ya da başkasına zarar verebilirler. Hatta çoğu zaman yasa dışı durumları bile içinde barındırmaktadırlar².

Dürtü Kontrol Bozuklukları genellikle bu problemleri deneyimleyen kişileri, sosyal normlarla bir uzlaşmazlığa sokabilir². Bu yönüyle kişilerin hayatını olumsuz etkileyebilir.

Kleptomani Tedavisi ve Psikolojik Destek

Kleptomani, psikolojik desteğin yanı sıra tıbbi tedaviyi de gerektiren bir rahatsızlıktır. Kleptomaniye eşlik eden kaygı, depresyon ve OKB gibi bileşenler için duygudurumu ve kaygı düzenleyici ilaçlar kullanılabilir. Psikoterapi konusunda ise araştırmalar 3 psikoterapi yönteminin önemini vurgulamaktadır.

Bunlardan ilki psikodinamik psikoterapidir. Çalma eyleminin doğasının anlaşılması ve çalma eyleminin motivasyonu konusunda bir çalışma stili benimseyen psikodinamik yaklaşım kleptomani yaşayan kişilerde uzun süreli olarak uygulanmaya devam edilmelidir¹⁰.

İkincisi direkt olarak davranış değişimini merkeze alan davranışçı terapidir. Çalma davranışının dürtüsel doğasından ziyade eylemin kendisine odaklanarak çalma eylemini ortadan kaldırmayı ve kısa süreli çözümü sağlayan bir yöntem olarak kullanılmaktadır.

Kleptomaninin nedenselliğinden bahsederken belirttiğimiz gibi ödül ve pekiştirmeye yönelik durumların ortadan kaldırılması ve çalma davranışının yerine daha işlevsel davranışların koyulması ile kleptomani yaşayan bireylere uygun ve faydalı bir süreç yönetilebilir¹⁰.

Bilișsel Davranıșçı Terapi ise doğru olmayan ve ișlevsiz düșüncelerin bilișsel yapılandırılması, strese karșı problem çözme yaklașımları ile alternatif yanıtlar olușturma ve yüksek riskli durumların belirlenmesi ile kaçınma davranıșı olușturarak yinelemelerin önlenmesi șeklinde çalışılmaktadır¹⁰.