Daha iyi hissetmeye bugün başlayın
Siz de 850 bin mutlu danışanımız gibi hayatınızın kontrolünü elinize alın.
Şema Nedir? Şemaların Kişilik Üzerindeki Etkisi
Mod terapisinin ne olduğunu açıklayabilmek ve anlayabilmek için öncelikle şemanın ne olduğunu anlamak gerekir. Yaşanılan olumlu ve olumsuz deneyimler sonucunda geliştirilen temel duygu ve inançlara şema adı verilmektedir. Kişilik ise bir örüntüler bütünüdür. Bu örüntülerin yapı taşlarını, kişinin çocukluk ve ergenlik döneminde yaşadığı deneyimler şekillendirmektedir. (1) Şemalar, bireyin düşüncelerini ve dünyayı algılayış biçimini şekillendirir. Bu şemalar da kişilik örüntülerinde dışa vurulur.
Örneğin, bireyin çocukluk döneminde sürekli olarak eleştiriye maruz kaldığı bir ortamda büyümesi, bireyde “yetersizlik” şeması gelişmesine neden olabilir. Bu da, yetişkinlik döneminde kendisini çekingenlik, mükemmel olamamaktan duyulan endişe, düşük öz güven şeklinde gösterebilir.
Mod Nedir?
Mod, yaşadığımız olaylara karşı verdiğimiz tepkiler ve haller anlamına gelmektedir. Yukarıdaki örnekten devam edecek olursak, yetersizlik şemasına sahip olan birey, kendi değerini ulaşamadığı beklentileriyle ölçme eğilimindedir ve bu nedenle sürekli olarak kendisini başkalarıyla kıyaslarken bulabilir. Zaten başaramayacağı inancına sahip olduğu için sorumluluk almaktan çekinebilir veya bu ihtimalin gerçekleşmemesi için kendisini sosyal ortamlardan uzak tutmaya çalışabilir.
İçsel Çatışmalarımızda Modlarımızın Rolü
Modları, konuşma dilinde “yanlarımız” olarak nitelendirebiliriz. Bu yanlarımız, benzer doğrultuda olabileceği gibi iki farklı uçta da olabilir. Yani kısacası modlar, bir konu hakkında birbirinden farklı uçlarda düşünen yanlarımızdır. Bu duruma bir örnek verecek olursak, gündelik hayatta ara ara duyduğumuz veya bizzat söylediğimiz “Bir yanım istiyor, bir yanım istemiyor.” veya “Hem çok seviyorum hem de nefret ediyorum.” söylemleri olabilir. Birey bir kimlik sahibi olsa da, bu bahsedilen örneklerde olduğu gibi birçok modu vardır. Bu gibi cümleler, kişinin bir sonuca karşı iki uçta tepki gösterebilmesini yansıtabilir.
Şema Terapisi ve Mod Terapisi Nedir?
Şema terapi Amerikalı psikolog Jeffrey Young tarafından 1980’li yılların ortalarında geliştirilen bütüncül bir terapi modelidir. Bu modelin odak noktası, bireyin erken dönemde yaşadığı deneyimlerinin yetişkinlikteki yansımaları ve dışa vurumlarıdır. (2)
Mod terapisi ise, bireyin hallerini tanımlayacak şemalar yetersiz kaldığında başvurulan bir terapi biçimidir. Dolayısıyla mod terapisi, şema terapiyi temel alan bir terapi yöntemidir. (3)
Şemalarımız daha çok temel duygu durumlarımız ve düşüncelerimizle bağlantılıyken modlarımız daha çok davranışlarımızla bağlantılıdır. Modlar, yaşanılan bir durum karşısında etkinleştirilen şemalara karşı gösterilen tepkilerdir ve sağlıklı ve sağlıksız olmak üzere iki kategoriye ayrılır. Mod terapisi aracılığıyla, bireyin sağlıksız modları hedef alınarak değiştirilmesi hedeflenir.
Şema Terapide Ele Alınan Mod Türleri Nelerdir?
Amerikalı psikolog Jeffrey Young, yaptığı çalışmalar sonucunda şemaların birikmesiyle modların oluştuğunu ve mod terapisiyle sağlıksız modların değişiminin sağlanabileceğini gözlemlemiştir. Young, bu modları 4 farklı kategoride sınıflandırmıştır:
Çocuk Modları
Bu modlara çocuk modu denilmesinin sebebi, aslında bireylerin yetişkin olduğunda bile bazı durumlar karşısında çocukça davranabilmesidir. Bu davranışlar incelendiğinde, kişinin çocukluk dönemindeki kalıplarıyla benzer olabildiği gözlemlenmiştir. Bu nedenle, mod terapisinde çocuk kavramı, gerçekten küçük çocuk anlamında kullanılmaz. İşaret edilen şey, çocukluktaki davranış kalıplarımızdır.
a. İncinmiş çocuk modu: Bu moddaki bireyler kendilerini çaresiz, terk edilmiş, yetersiz, kırgın veya kimse tarafından sevilmediğini hissedebilir. Bu hislere birçok faktör sebep olabilir. Çocukluk ve ergenlik döneminde yeterli sevgi ve ilgi görememek, istenmeyen ayrılıkların yaşanması, ebeveynlerden uzak bir yerde büyümek, zorbalığa veya istismara maruz kalmak, güvende hissedememek gibi nedenler bireylerde incinmiş çocuk modunu etkinleştirebilir.
b. Kızgın çocuk modu: Kızgın çocuk modunda, bireyin olaylara karşı çocukça öfke tepkileri verdiği görülür. Öfke, gelişigüzel hakaretler ve saldırganlıklar şeklinde dışa vurulur. Genellikle bu mod, incinmiş çocuk modu tetiklendikten sonra ortaya çıkar. İncinmiş çocuk modu ile hissedilen çaresizlik sonucunda kızgın çocuk modu devreye girebilir. Kızgın çocuk modundaki bireyler, ona nasıl davranılması veya ne hissetmesi gerektiği söylediğinde aşırı sinirlenebilir ve yoğun bir şekilde yaşanılan öfke; şiddet içeren patlamalara, öfke nöbetlerine neden olabilir.
c. Dürtüsel çocuk modu: Dürtüsel çocuk modu aktif olan bireyler, dürtüleriyle hareket etme eğilimindedirler. Dolayısıyla bu bireyler, davranışlarının sonucunu tartmadan harekete geçebilirler ve çoğunlukla bir şeyleri sırf içlerinden geldiği için yapabilirler. Bir başka deyişle, önce yapar ve sonra düşünürler. Ayrıca, harekete geçmeden önce davranışının olası sonuçlarını düşünmediklerinden dolayı sık sık başkalarını hatta kendilerini incitebilirler.
Kızgın ve dürtüsel çocuk modunun yoğun bir düzeyde yaşanması, diğer modlarda olduğu gibi birçok faktöre bağlı olabilir. Örneğin, ailede rollerin belirgin olmaması, disiplin eksikliği, sınırların bulanık olması, her istenilenin yapılması, çocuğun aşırı şımartılması ve ihtiyaçların karşılanmaması gibi faktörler bu modun oluşmasında temel bir rol oynayabilir. Ayrıca, çocukluk döneminde istenilen şeylerin öfkeyle elde edilebileceğini öğrenen bireylerde kızgın ve dürtüsel çocuk modu daha sık görülebilir.
d. Mutlu çocuk modu: Mutlu çocuk modunda ise bireyler, kendisini değerli, sevilen ve anlaşılan hisseder. Bu mod, bireylerin çocukçasına neşeli, meraklı ve samimi olduğu sağlıklı bir moddur. Mod terapisi ile birlikte, bireylerin mutlu çocuk modunu sıklıkla aktifleştirebilmeleri amaçlanır.
Uyum Bozucu Ebeveyn Modları
Aynı şekilde çocuk modunda da olduğu gibi, bu modda da ebeveyn kelimesi modu tanımlamak için kullanılmış olup gerçek anlamda kullanılmamıştır. Kişinin uyum bozucu ebeveyn modunda olması, ebeveyn rolünü üstlenerek kendisine adeta bir çocuğa davranır gibi davranmasını ifade eder. (4)
a. Cezalandırıcı ebeveyn modu: Bu modda birey, hak etmediğini düşündüğü için kendisini sevdiği şeylerden alıkoyma eğiliminde olabilir. Kendisine karşı oldukça acımasız bir tutumu vardır ve cezalandırılmayı hak ettiğini düşünür. Birey, yaptığı hatalardan ibaret olduğu inancını benimseyerek affedilmeye, değer görmeye ve sevilmeye layık bir insan olmadığı düşüncelerine kapılabilir.
b. Başarı odaklı talepkar ebeveyn modu: Bu ebeveyn modunda, bireyin kendisinden beklentisi çok yüksek olabilir. Bu nedenle, kendisine katı davranma eğilimi gösterebilir ve ancak standartlarına ulaştığı takdirde önemli birisi olduğunu düşünebilir. Başarı odaklı talepkar ebeveyn modundayken, yaptığı şeyi en iyi şekilde yapmaya çalışır ve işini bitirinceye kadar herhangi bir ödülden - örneğin, dinlenmekten veya eğlenmekten - kaçınır. Ayrıca, etrafındakileri sürekli olarak gözetme eğiliminde olabilirler. Statü onlar için çok önemli olduğundan dolayı çok çalışır ve kendilerine çok yüklenirler.
c. Duygu odaklı talepkar ebeveyn modu: Duygu odaklı talepkar ebeveyn modu, önceliğin başkaları olduğu moddur. Bu moddayken birey için mutluluk başkalarının mutluluğuna bağlıdır. Bu nedenle, etrafındakileri mutlu edebilmek için kendi isteklerini ve ihtiyaçlarını arka plana atar. Dolayısıyla birey, aşırı düzeyde fedakârlık yaparak kendisini ihmal eder.
Uyum Bozucu Başa Çıkma Modları
Başa çıkma modları ise bireyin sahip olduğu şema tetiklendiğinde kendisini teslim olma, aşırı telafi veya kaçınma şeklinde dışavurumlar olarak gösteren mekanizmalardır. (5)
a. Teslim olma modu: Teslim olma modu, bireyin çatışmaktan ve çatışma sonucunda yaşayabileceği dışlanmadan korkmasından dolayı sürekli olarak başkalarını memnun etme çabasında olması durumudur. Bu modun yoğun bir şekilde hayatlarında aktif olduğu bireyler, başkalarından onay alabilmek için kendileri gibi davranmak yerine kendilerini onay alabilecekleri kalıplara sokabilirler. Ayrıca, karşılaştıkları sorunlarla teslim olarak başa çıkan bireyler, ilişkilerinde karşı tarafın hakimiyet kurmasına izin verme eğilimindedirler. Ek olarak, etrafındaki insanların beklentilerine göre kendi ihtiyaçlarını ve isteklerini şekillendirebilirler. Bunun sebebi, bireylerin terslenmekten ve kabul görmemekten büyük korku duymaları olabilir. Dolayısıyla, herhangi bir sorunla karşılaştıkları zaman, “Aman, tatsızlık çıkmasın.” düşüncesiyle, tepki göstermek yerine sessiz kalmayı ve boyun eğmeyi tercih edebilirler. Ayrıca bu bireyler, çok affedici olabilirler. Örneğin, çok değer verdiği bir insanın yaptığı hataları hiç istemedikleri halde çatışmadan kaçınmak için göz ardı edebilirler.
b. Aşırı telafi modu: Aşırı telafi hali, bireyin kendisiyle ilgili düşündüklerinin, şemalarının ve dünyaya algılayış biçiminin yansımasıdır. “Başarısızsın.”, “Yetersizsin.”, “Sevilmeyi hak etmiyorsun.” gibi uyum bozucu şemalar karşısında şemaların dayatmaya çalıştıklarının tam tersini yaparak bir nevi kişinin kendisini kanıtlaması halidir. Örneğin, hiç sevilmediğini hissederek büyüyen birey, çok sayıda arkadaş edinerek ve kendisini onlara sürekli olarak sevdirme çabasında bulunarak “Kimse tarafından sevilmiyorsun.” şeklinde inandığı şemasını telafi etmeye çalışabilir. Bu telafi etmeye çalışma hali, bireyi koruyor gibi gözükse de aslında bu bir yanılgıdır. Kişinin kendisini kanıtlamak uğruna gösterdiği çabalar oldukça yorucu olabilir ve şemanın çok köklü olduğu durumlarda aşırı telafi hali yeterli gelmeyebilir.
c. Kaçınma modu: Kaçınma modu da, aşırı telafi ve teslim olma modları gibi bireyin kendisini korumak için oluşturduğu bir başa çıkma mekanizmasıdır. Bu mod, bireyde en ufak bir stres karşısında sorumluluktan kaçma şeklinde kendisini gösterebilir. Bu durumda, bireyin çocukluk döneminde maruz kaldığı eleştirel tutum rol oynuyor olabilir. Aşırı eleştiri sonucunda yetersizlik hissi geliştiren bireyler, bir problemle karşılaştıklarında o problemin üstesinden gelebileceklerine inanmadıklarından dolayı denemekten çekinebilirler ve kendilerini arka planda tutmaya çabalayabilirler.
Unutmamalıyız ki, bu modların biri diğerinden daha üstün değildir. Örneğin, bir şemamız tetiklendiğinde kaçınma modu yerine aşırı telafi modunu kullanmak bizim daha güçlü veya daha savaşçı olduğumuzu göstermez. Aynı şekilde, kaçınma modu yerine teslim olma modunu kullanmamız da bizi daha savunmasız veya güçsüz yapmaz.
Sağlıklı Erişkin/Yetişkin Modu
Sağlıklı erişkin modunun aktifliği, bireyin çevresiyle uyum derecesini gösterir. Bu moddaki bireyin, herhangi bir sorunla karşılaştığında sorunu kendi başına çözebileceğine inancı vardır. Bir eleştiriye maruz kaldığında, çatışma çıkmaması uğruna teslim olma moduna girmek yerine, kendisini savunur ve tepkisini gösterir. Ayrıca, kendi değerinin bilincindedir ve öz-şefkati yüksektir. Sağlıklı yetişkin modunda olan birey, talepkar ebeveyn modunda olduğu gibi kendisine yüksek standartlar koyarak baskıcı bir tutum sergilemez. Başka bir örnek verecek olursak, dürtüsel çocuk modu aktif bir birey, içinden geldiği gibi dürtüleriyle harekete geçme eğilimindeyken, sağlıklı yetişkin modunda olan birey harekete geçmeden önce hareketinin ne gibi sonuçlar doğurabileceğini tartar ve ona göre davranır. Bireylerin içindeki kızgın çocuk modu tetiklendiği zamanlarda, sağlıklı yetişkin modundan destek alınması büyük önem taşımaktadır. (6)
Mod Terapisinin Amacı Nedir?
Mod terapisiyle ulaşılması hedeflenen şey, mutlu çocuk ve sağlıklı yetişkin modunu birlikte kucaklayabilmektir. Amaç, kişinin şemaları keşfedildikten sonra modlarından hangilerinin ne sıklıkla kullanıldığını tespit etmek ve ona göre bir yol çizmektir. Eğer kişinin modları uyum bozucu düzeyde ise onlar azaltılmaya, sağlıklı modlar ise artırılmaya çalışılır. Kısacası, bireyin içinde bulunabildiği modlar arasında bir denge kurmak amaçlanır. Ayrıca, kişinin bu modları yakalaması ve regüle etmesi öğretilir. Dolayısıyla, terapi süreci bittikten sonra kişinin kendi terapisti olması yönünde bir adım atılmış olur.
Mod Terapisinin Önemi
Modlar, eğer bireyin işlevselliğini, hayat kalitesini ve ilişkilerini etkileyecek seviyede ise mod terapisine başvurulması faydalı olacaktır. Mod terapisi, bireyin şemalarını keşfetmesi, sağlıklı erişkin ve mutlu çocuk modlarına yaklaşması ve de kendi davranışlarını daha iyi anlaması açısından önem taşır. Ayrıca, bireyin uzun süredir deneyimliyor olduğu ve açıklığa kavuşturamadığı problemlerini çözmeye ışık tutar. Mod terapisi alan kişi, bahsi geçen kavramlara dair bilgi ve farkındalık kazanarak, bu bilgileri hayatına, davranışlarına ve ilişkilerine olumlu etki edecek şekilde kullanma fırsatı yakalar. Hiwell’de terapistlerimizle tanışarak psikoterapi sürecinize başlayabilirsiniz.
Kaynakça
- Şenkal Ertürk, İ., & Kaynar, G. (2017). KİŞİLİK BOZUKLUKLARINDA ŞEMA TERAPİ YAKLAŞIMI. Ufuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(12), 97-114.
- Arntz, A., Bernstein, D. P., & Jacob, G. (2017). Schema therapy in practice: An introductory guide to the schema mode approach. John Wiley & Sons, Incorporated.
- Fassbinder, E., Schweiger, U., Jacob, G., & Arntz, A. (2014). The schema mode model for personality disorders. Die Psychiatrie, 11(02), 78–86. https://doi.org/10.1055/s-0038-1670748
- Johnston, C., Dorahy, M. J., Courtney, D., Bayles, T., & O’Kane, M. (2009). Dysfunctional schema modes, childhood trauma and dissociation in borderline personality disorder. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 40(2), 248–255. https://doi.org/10.1016/j.jbtep.2008.12.002
- SEIFFGE-KRENKE, I. (2000). Causal links between stressful events, coping style, and adolescent symptomatology. Journal of Adolescence, 23(6), 675–691. https://doi.org/10.1006/jado.2000.0352
- Yakın, D., & Arntz, A. (2023). Understanding the reparative effects of schema modes: An in-depth analysis of the Healthy Adult Mode. Frontiers in Psychiatry, 14. https://doi.org/10.3389/fpsyt.2023.1204177
