Paranoid Kişilik Bozukluğu Nedir? Paranoya Belirtileri ve Tedavisi

Paranoya Nedir?

Paranoya ortada hiçbir delil veya belirti olmadan kişinin kendini tehdit ve tehlikede altında olduğunu düşünmesidir. Paranoyaya yatkın kişiler, korkulacak endişe duyulacak çok fazla alan bulabilirler ve paranoyalar genellikle sadece bir konu üzerinde sınırlı kalmaz.

Paranoyak düşünceler yanılsamalar olarak da karşımıza çıkabilir fakat bu yanılsamalar şizofreni tipi bozukluklarda olduğu gibi halüsinasyonlar değildir. Kişinin tehlikede olduğu yönünde aşırı şüphede olduğu bir ruh halidir^[1].

Paranoid Kişilik Bozukluğu (Paranoyaklık) Nedir?

Paranoyaklık günlük konuşma dilimizde yerini almış bir kelime olmakla birlikte aslında Paranoid Kişilik Bozukluğu anlamına gelmektedir. Kişilik bozuklukları içinde “Küme A” veya eksantrik kişilik bozuklukları grubunda yer alır. Sebepsiz ve sürekli devam eden şüphe, herkese karşı güvensizlik ve paranoyak sanrıların aşırılaşması paranoyanın Paranoid Kişilik Bozukluğuna evrildiğini gösterir.^[2].

Paranoid Kişilik Bozukluğu tanısına veya şüphesine sahip kişiler çevresindeki pek çok şeyi tehdit ve tehlikeli olarak görür. Paranoyak olarak adlandırılan bu kişiler kronik sanrılardan (paranoyak düşünceler), güvensizlikten ve endişeden mustariptirler.

Pek çok hastanın ilk paranoya semptomlarını ergenlik ve genç yetişkinlik döneminde göstermeye başlar. Bu paranoyak düşünceler geçici oldukları sürece sorun olmaz. Ancak paranoyak sanrılar ve ilerleme gösterirse bu patolojik durum kişinin kendisi ve çevresi için oldukça zor ve tehlikeli durumlar yaratabilir^[3].

Paranoid Kişilik Bozukluğu Belirtileri ve Özellikleri

DSM-V (Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı) tanı ölçütlerine göre paranoya belirtileri aşağıdaki gibi sıralanmıştır^[4]:

• Erken yaşlardan itibaren başkalarına karşı aşırı güvensizlik hissi
• Uzun süreli ve kalıcı kin beslemek
• Başka kişilerin onları aldatmaya ya da zarar vermeye çalıştığı düşünceleriyle meşgul olmak
• Hiçbir sebep yokken romantik partnerinin sadakatsiz olduğunu düşünmek
• Kendisi hakkında verdiği her bilginin/sırrın kötüye kullanılacağını düşündüğü için bir şey paylaşmada isteksiz olmak
• Zararsız/masum olayları tehdit olarak algılamak.

DSM-V kriterleri yukarıdaki gibi sıralanmış olsa da sadece bu maddelere bakarak bir kişiye tanı koymak doğru olmayacaktır. Paranoid Kişilik Bozukluğu tanısının koyulabilmesi için klinik psikologların görüşü ve psikiyatristlerin onayı gereklidir.

Yukarıda verilen DSM-V tanı kriterlerinin yanında David Bernstein gördüğü vakalar ve yaptığı araştırmalar sonucunda Paranoid Kişilik Bozukluğu tanısı veya şüphesi olan kişilerin temel özelliklerini sıralamıştır^[3]:

1. Güvensizlik/şüphecilik
2. Düşmanca ve saldırgan davranışlar sergileme
3. İçe dönüklük ve aşırı özerk/tek olma ihtiyacı
4. Aşırı hassaslık
5. Aşırı uyanık olma ve her an tetikte olma hali
6. Katılık, esnek düşüncelere yer vermeme

Paranoyanın İşleyişi

Paranoid Kişilik Bozukluğunun tanı kriterlerini bilmenin yanında paranoyanın nasıl bir işleyişi olduğunu ve bu bozukluğun psikolojik sürecini bilmek de gereklidir. Peki insan nasıl paranoyak olur? İnsanın paranoyaklaşma sürecini etkileyen sosyal, bilişsel ve davranışsal süreçler vardır.^[5].

Bilişsel önyargı (cognitive bias) bu süreçlerden biridir: Paranoyak düşüncelere veya paranoid kişilik bozukluğuna yatkın birisi başına gelen her şey için içsel değil dışsal bir atıfta bulunur yani başına gelen olumsuz olaylar için başkalarını sorumlu tutar ve suçlar.

Paranoid düşünce ve zihin kuramı arasında da ilişki bulunmuştur. Karşısındaki insanın niyetini ve zihin durumunu yorumlama/yordama becerisi olan zihin kuramı, paranoid düşünce sistemine sahip kişilerde daha az işlev gösterir. Bir örnek ile aynı olaya hem paranoid kişilik bozukluğu olan hem olmayan iki kişinin tepkisini inceleyelim.

Paranoid Kişilik Bozukluğunun Düşünce Süreçlerine Etkisi

Paranoid Kişilik Bozukluğu	Olay	Düşünce
Yok	Ahmet yolda yürürken karşı kaldırımda eskiden tanıdığı birini görür fakat bu kişi Ahmet’e selam vermez.	Galiba beni görmedi ya da tanıyamadı gidip ben selam vereyim.
Var	Burak yolda yürürken karşı kaldırımda eskiden tanıdığı birini görür fakat bu kişi Burak’a selam vermez.	Beni gördü bilerek görmezden geldi benden nefret ediyor hatta sonra beni bulup bana zarar verecek bilerek bana selam vermedi

Paranoid kişilik bozukluğu olan kişiler karşılarındakinin kendisine karşı niyetinin her zaman kötü olduğunu düşündüğü için diğer insanların düşüncelerine dair doğru zihinsel atıflarda bulunamazlar.

Bunlara ek olarak Paranoid Kişilik Bozukluğu olan insanların olumsuz, tehlikeli duygu durum ve anılara daha çok dikkat ettiği ve bu durumlara karşı aşırı hassas ve uyanıkken, nötr ve olumlu durumları kolaylıkla göz ardı edebildiği görülmüştür⁵.

Paranoid Kişilik Bozukluklarının İlerleyişi⁶:

1. Paranoyak sanrı ve düşünceleri yanlışlamak çok zor olduğu için değişime karşı oldukça dayanıklıdır.
2. Paranoid Kişilik Bozukluğu olan kişiler kışkırtıldıkları veya bir tehlike hissettikleri durumlarda şiddet içeren davranışlara başvurabilirler.
3. Yanlışlanamayan paranoyak düşünceler ve agresyon birleşince dünyanın tehlikeli olduğu inancı artar.
4. Paranoid Kişilik Bozukluğuna eşlik eden diğer psikolojik bozukluklar (örneğin, anti-sosyal kişilik bozukluğu, psikoz, duygulanım bozuklukları), kişinin şiddete olan meylini arttırabilir.
5. Paranoid kişilik özelliklerine sahip bireyler oldukça tehlikeli, düşmanca ve tehditkâr gördükleri dünyayı takıntılı ve tekrarlı bir şekilde düşünürler (rumination) ve bu durumlara karşı gittikçe hassaslaşırlar.

Paranoid Kişilik Bozukluğunun Tedavisi

Paranoya geçici midir? Paranoya tedavi edilmezse yukarıda belirtiği şekilde ilerleyen bir hastalıktır. Paranoyanın tedavisi için birden fazla yöntem kullanılmaktadır ve her ne kadar zor bir rahatsızlık olsa da bu durumun tedavi edilemez olduğunu düşünmemek gerekir.

Psikoterapi

Paranoid Kişilik Bozukluğu tedavisinde en etkili yöntem olarak psikoterapiler bulunmuştur. Psikoterapi ile paranoid kişilik bozukluğu tanısı ile gelen hastalar, bir başkasına güvenmeyi, bazı sosyal davranışları, iletişimi ve empati yeteneklerini geliştirebilirler. Uzun vadede ise başkalarını suçlama her olumsuzlukta dışa atıfta bulunma eğilimi azalır.

Paranoid kişilik bozukluğu tedavisi için en sık başvurulan terapi yöntemi Beck’in bilişsel terapisidir. Temelde bu terapi bilişsel şemaları güçlendirecek şekilde planlanmıştır, amacı yetersizlik hissi ile baş ederken öz-yeterlilik hissini arttırmaktır. “İşbirlikçi deneycilik” adı verilen bir teknik ile terapist ve hasta, onun inançlarını ve düşüncelerini tarafsız kanıtlar ışığında incelerler. Bu süreç sayesinde paranoid kişilik bozukluğu olan kişi yersiz kuşkularından kurtulabilir^[7].

Paranoid kişilik bozukluğu tedavisinde kullanılan bir diğer terapi yöntemleri de dinamik psikoterapi ve şema terapidir. Çok ağır vakalarda psikoterapi ile birlikte yatılı bir tedavi merkezinde psikososyal tedaviler de uygulanır. Bu merkez içinde çeşitli terapi yöntemleri ilaç tedavileri ie sosyal beceriler kazandırarak paranoid kişilik bozukluğunun tedavi edilmesi beklenir. Psikoterapi ile hasta yeni psikososyal beceriler edinip, paranoid kişilik bozukluğu sebebi ile kaybettiği bazı fonksiyonları uzun süreli olacak şekilde geri kazanır^[8].

İlaç Tedavileri

Paranoid kişilik bozukluğu için tam anlamıyla kullanılan bir ilaç bulunmasa da aynı grupta bulunduğu diğer bozukluklar için antiseptik ilaçlar kullanılmaktadır. Paranoid kişilik bozukluğunda da aktif dönemdeki şikayetleri geçirmek için antiseptik ilaçlar kullanılmaktadır.

Paranoid kişilik bozukluğuna diğer kişilik bozuklukları (borderline kişilik bozukluğu, narsist kişilik bozukluğu vb.) ve/veya diğer psikolojik bozukluklar (depresyon, sosyal fobi, yaygın anksiyete gibi) eşlik edebilir. Bu gibi durumlarda paranoid kişilik bozukluğu için verilen ilaçların yanında eşlikçi bozuklukları da tedavi etmek büyük önem taşımaktadır.

Paranoid kişilik bozukluğunun tedavisinde bazı önemli prensipler vardır:

Farklı Tanılar

Tanı koyarken paranoid kişilik bozukluğuna eşlik eden diğer kişilik bozuklukları ve psikolojik bozuklukları teşhis etmek oldukça önemlidir. Hem paranoid kişilik bozukluğu hem de depresyon belirtileri gösteren bir kişinin sadece paranoid kişilik bozukluğu tanısı alıp bu yönde tedavi olması, depresyon semptomlarının fark edilmeyip tedavi edilmemesi onun iyileşmesinin önünde çok büyük bir engeldir.

Tedavinin Amaçları

Danışanın yardımı ile uzun süreli tedavi amaçlarını belirlemek çok önemlidir^{[6, 7]}:

• Kendi duygularını ve kırılganlıklarını kabul etmek
• Öz-değeri arttırmak
• Başkalarına karşı güven geliştirmek
• Stres anlarında, başkalarını korkutmak veya onlardan kaçmak gibi faydasız stratejiler yerine durumu kelimelerle ifade etmek

Kaynakça

1. Lee R. (2017). Mistrustful and Misunderstood: A Review of Paranoid Personality Disorder. Current behavioral neuroscience reports, 4(2), 151–165. https://doi.org/10.1007/s40473-017-0116-7
2. Caroll, A. (2009), Are you looking at me? Understanding and managing paranoid personality disorder Advances in psychiatric treatment, vol. 15, 40–48 doi: 10.1192/apt.bp.107.005421
3. Ahtar, S (2018) Paranoid Personality Disorder: A Synthesis of Developmental, Dynamic, and Descriptive Features Amerikan Journal of Psychotherapy 44(1), 5-25.
4. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). American Psychiatric Publishing.
5. Bernstein DP, Useda JD (2007) paranoid personality disorder. In Personality Disorders: Toward the DSM–V (eds W O’Donohue, KA Fowler, SO Lilienfield). Sage Publications.
6. Combs DR, Penn DL (2004) The role of subclinical paranoia on social perception and behavior. Schizophrenia Research; 69: 93–104.
7. Bateman AW, Tyrer P (2004) Psychological treatment for personality disorders. Advances in Psychiatric Treatment; 10: 378–88.
8. Beck AT, Freeman A, Davis DD (2004) Paranoid personality disorder. In Cognitive Therapy of Personality Disorders (2nd edn) (eds AT Beck, A Freeman, DD Davis). Guilford Press.