Plasebo Etkisi Nedir? İnançla İyileşmek Mümkün Mü?

İnancın gücünü ve zihnin ayak basılmamış odalarını keşfetmek, yaratabileceği etkileri görmek, üstelik bizi böylesine heyecanlandıran bu harika organa sahip olduğumuzu bilmek çoğumuz için oldukça büyüleyici bir his olmalı.

Plasebo İlacı Nedir?

Plasebo ilacı, gerçek bir tedaviye benzeyen (gerçek gibi görünen) fakat aslında hastalık veya sağlık durumu üzerinde bilinen hiçbir etkisi olmayan bir madde veya tıbbi prosedürdür. Esasında deneysel veya başka nedenlerle sunulan sahte bir tedavi olduğu söylenebilir¹.

Plasebonun Beynimizdeki Etkileri

Plasebonun insan beyni üzerindeki etkisini bilimsel bir araştırma ile örneklendirmek için depresyondan muzdarip insanlarla yapılan bir çalışmayı ele alabiliriz. Çalışmanın sonucunda araştırmacılar, hem bazı kişilerin plasebo etkisini deneyimlediğini hem de bu deneyimin beyin aktivitelerini etkilediğini bulmuştur.

Araştırmanın sonuçlarında, plasebo grubundaki kişilerin -yani gerçek ilacı almayanlar- duygu ve stres düzenlemesi ile ilgili beyin bölgelerinin aktivitesindeki artışlar gözlemlenmiştir. Bir diğer deyişle gerçekte tedavi görmeyen bu grubun üyeleri, yalnızca iyileşeceklerine inanarak beyin kimyalarını iyi yönde değiştirmişlerdir.

Bu etki yalnızca o günkü iyileşmeyi değil, katılımcıların gelecekteki gerçek ilaç tedavilerinden alacağı faydayı bile arttırmıştır! İlgili beyin bölgelerdeki nöral aktivitesi artan kişilerin, çalışmanın sonunda kullanılan antidepresanlara da genellikle daha iyi bir yanıt verdiği bulunmuştur³.

Psikoloji Deneylerinde Plasebo

Psikoloji deneylerinde araştırmacılar, plasebo adı verilen bir katılımcı grubu kullanırlar ve daha sonra plasebo tedavisinin etkisi (plasebo grubu) deney grubunun sonuçlarıyla karşılaştırılır².

Bazı insanlar için plaseboların kısa süreliğine de olsa semptomlar üzerinde olumlu veya olumsuz bir etkisi olabilir. Psikolojide plasebo etkisinin çok büyük bir kısmı kişinin beklentilerine bağlı olarak ortaya çıkmaktadır¹.

Plasebo İlaç Etik mi?

Psikoloji ve Tıp deneylerinde sıklıkla kullanılan plasebo ilacının etik olup olmadığı sıkça tartışılan bir konu. Etik olmadığını savunanlar, gerçek bir tedavi varken deney katılımcılarına işe yaramayan bir tedaviyi uygulayarak onları kandırmanın etik dışı bir pratik olduğunu ifade ediyorlar. Diğer yandan bilimsel araştırmacılar, çalışmalarında uygulanan müdahalenin etkililiğinden emin olmak için plasebo uygulamasının gerekli olduğunu ifade ediyorlar.

Neyse ki plasebonun etik olup olmadığı çözümsüz bir tartışma değil. Araştırma sürecinde plasebo uygulansa da, veri toplama süreci biter bitmez katılımcılar rastgele olarak plasebo grubuna atandıkları hakkında bilgilendirilir ve plasebo katılımcılarının gerçek tedaviye veya müdahaleye erişimi sağlanır.

Plasebo Etkisi Gerçek mi? Yoksa Zihnimizin Bir “Oyunu” mu?

Plasebo etkisi bilimsel olarak kanıtlanmış bir fenomendir. Çok çeşitli sağlık durumlarıyla ilgili çalışmalarda tekrar tekrar ortaya çıktığı görülmüştür¹.

Gerçek bir tedavi içermeseler de, plaseboların hem fiziksel hem de psikolojik etkileri olabilir. Psikoloji deneylerinde, plasebo gruplarına katılanların beyin aktivitesindeki değişiklikler dışında aşağıdaki fizyolojik değişiklikleri yaşadığı görülmüştür²:

• Kalp hızı
• Kan basıncı
• Kaygı düzeyi
• Ağrı algısı
• Fiziksel bitkinlik

Plasebo etkisinin ağrı-acı, ruh hâli veya tutumla ilgili kişisel öz-bildirimlerle sınırlı olmadığını görmek, size de oldukça dikkat çekici gelebilir. Örneğin, astım hastaları ile yapılan bir çalışma, plasebo ilacının işe yaradığı hastalarda bronşların daha az daraldığını göstermektedir.

Bahsettiğimiz tüm bu etkilerin zihnin sağlık ve iyi-oluş üzerindeki rolüne işaret ettiği söylenebilir^{2, 4}. Son olarak, yapılan çalışmalarda plaseboların aşağıdaki durumlarda da etkili olduğu görülmüştür⁵:

• Mide bulantısı
• Erektil disfonksiyon (erekte olamama)
• Hız
• Güç
• Dayanıklılık
• Odaklanma
• Fobi

Plasebo Etkisi Nasıl Çalışır?

Plasebonun işleyişinde endorfin, dopamin gibi iyi hissettiren kimyasalların yükselişi ile birlikte ruh hâli, duygusal tepkiler ve öz-farkındalıkla ilişkili beyin bölgelerindeki aktivite artışını içine alan karmaşık bir nörobiyolojik reaksiyon vardır. Bunların hepsinin iyileştirici etkisi olabilir.

Ayrıca, konuya odak çalışmalar yürüten Profesör Ted Kaptchuk, plasebo etkisinin beynimizin vücudumuza daha iyi hissetmek için neye ihtiyacı olduğunu ifade etmesinin bir yolu olduğunu söylemiştir⁶.

Bunlarla birlikte, plasebo etkisinin zihin ve beden arasındaki inanılmaz bağlantıyı temsil ettiği bağlamı birkaç açıklama ile detaylandırarak bu etkinin çalışma şeklini daha iyi anlayabiliriz.

İlkinde, klasik koşullanma adı verilen öğrenme türünden bahsedelim. Bu öğrenme, bir şeyi belirli bir yanıtla ilişkilendirdiğimizde gerçekleşir. Öğrenilen çağrışımlar davranışı etkileyebileceğinden dolayı plasebo etkisinde de rol oynayabilir. Örneğin, bir yemeği yedikten sonra hastalanırsanız, hastalanmak ile o yemeği ilişkilendirebilir ve bu öğrenme sonucunda o yemekten kaçınmaya başlayabilirsiniz.

Aynı şekilde baş ağrısı için aldığınız ilacı -belirli bir süreç içinde- ağrınızın kesilmesi ile ilişkilendirdiğiniz için gerçek ilaca benzer bir plasebo hapı aldığınızda da ağrının azaldığını bildirebilirsiniz³.

Plasebo Etkisi Ne Değildir?

Plasebo etkisi, bir hile-aldatmaca veya kendini kandırma durumu değildir⁴. Plasebo etkisi, yalnızca olumlu düşünmek anlamına gelmez; bir tedavinin veya prosedürün işe yarayacağına inanmak ile bağlantılıdır ve pozitif düşünceden daha fazlasıdır⁶.

Bazı durumlarda kişinin iyileşme beklentisinin en iyi ilaç olabileceğini düşündürmesi ile birlikte plasebo gerçek bir tedavi değildir. Plasebolar tek başlarına hastalıkları iyileştiremezler, yalnızca semptomları hafifletip daha iyi hissetmenizi sağlayabilirler¹.

Kahvenin Gücü mü Yoksa Plasebo Etkisi mi?

Kahve içmeden uyanamıyorum. diyenlerden misiniz? Bu cümleyi hem kahveyi seven, güne onunla başlarsa gününün keyifli ve enerjik geçeceğini düşündüğü için içenlerden hem de kahveyle pek arası olmadığı hâlde yalnızca uykusunu açsın, dinçlik versin diye tüketenlerden duymak pek olası.

Hangi grupta olduğunuz hiç fark etmeksizin, sabah uyanabilmek için elinize aldığınız bir bardak kahveyi düşünelim. Kahveden bir yudum alır almaz daha iyi ve dinç hissetmeye başladığınız ya da gözlerinizin açıldığı oldu mu hiç?

Halbuki kahvedeki kafeinin kana karışıp etkisini göstermesi belli bir vakit alır. Dolayısıyla iyi geleceğini düşünerek içtiğiniz o kahvenin ilk anından itibaren yaşadığınız hızlı rahatlamanın bir plasebo etkisi olduğunu söyleyebiliriz. Siz de düşündüğünüzde günlük hayatınızda buna benzer deneyimler yaşamış olduğunuzu fark edebilirsiniz.

Elbette ki, yazının başında da bahsettiğimiz üzere “beklentileriniz” de algınızı etkileyebilir. Bu nedenle, bir ilacın sizi daha iyi hissettireceğini düşünüyorsanız, onu aldıktan sonra kendinizi daha iyi hissedebilirsiniz³.

Aynı şekilde beklentiniz bu yönde ise, bir yudum kahve bile dikkatinizi odak hâle getirebilir, enerji dolu hissettirebilir. Güne başlarken tüketmeyi ritüel hâline getirdiğiniz bir bardak kahve ise gününüzün geri kalanını plasebo etkisiyle güzelleştirebilir.

Tüm bunlarla birlikte, plasebonun çalışma şekli ve işleyişi üzerine yapılan araştırmaların devam ettiğini de söylemekte fayda var.

Uyku ve Plasebo Etkisi Arasındaki Bağlantı

Uyku ile bilişsel performans arasındaki bağlantının yaygın olarak kabul edildiğini daha öncesinden duymuş olabilirsiniz. Buna ek olarak, bir kimsenin uykusunun kalitesi hakkındaki inançlarının bilişsel performansını etkileyebileceğini de söyleyebiliriz. Yapılan araştırmalara göre, bireyler, yetersiz/kötü uyuduklarını düşünürlerse performansları düşebilirken, iyi bir gece uykusu aldıklarına inanırlarsa daha iyi bir performans gösterme eğiliminde olabilmektedirler¹.

Psikoterapide Plasebo Etkisi

Psikoterapistlere ait alet çantasının içinde, geniş bir ampirik (deneysel) bilgi koleksiyonu bulunmaktadır ve bu profesyonel sürecin işleyişi uzun sürelerce devam eden bilimsel çalışmaların sonuçlarına göre şekillendirilir.

Bununla birlikte, alanın üstatlarının çalışma ve deneyimlerinden, hangi teknik ve yöntemlerin hangi problemlerde en iyi sonucu verdiği de bilinmektedir. Ancak son zamanlardaki en titiz ve uzun süreli araştırmalar, psikoterapideki birincil iyileştirici faktörün terapist-danışan ilişkisinin kalitesi olduğunu göstermektedir⁷.

Terapiste duyulan güven ve onunla kurulan ilişkinin algılanış şekli ve kişide yarattığı her türlü etki, bireyin psikoterapi sürecine olan bakış açısını, süreçten beklentisini ve iyileşmeye olan inancını etkileyebilir. Dolayısıyla, kısmen de olsa psikoterapinin etkililiğinde plasebo etkisinin de rolü var gibi görünmektedir⁷.

Burada bahsettiğimiz, profesyonel bir bağlamda kurulan ve terapötik ittifak (therapeutic alliance) denilen terapist-danışan ilişkisinin günlük-sosyal ilişkilerden oldukça farklı olduğunun altını çizmek önemli.

Ayrıca plasebo etkisinin, psikoterapideki rolünün dışında, farklı iyileşme süreçlerinin (parkinson, kronik ağrı vs.) de önemli bir parçası olduğunu söylemek mümkün. Çok sayıda hasta için tedaviye/iyileşmeye olan inanç, sürecin etkililiğinde olumlu bir rol oynayabilmekte⁴.

Bakış açımızın, beklentilerimizin, inanç ve umudumuzun etki ettiği alanlar ve yarattığı sonuçlar sizce de çok çarpıcı değil mi?

Kendi Plasebo Etkinizi Nasıl Yaratabilirsiniz?

Yazıda bahsettiğimiz gibi, bir plasebonun etkisi, kişinin beklentilerine ve telkin gücüne bağlıdır. Sizden de örnekler düşünmenizi istediğimiz üzere, araştırmalar ilaçların plasebo etkilerinin olduğu gibi, çevresel koşulların da etkili olabileceğini göstermiştir.

Kişilerin tamamen etkisiz bir ilaç aldıktan sonra fiziksel ve zihinsel olarak daha iyi hissetmeleri gibi, belirli renklere, manzaralara bakmaları, belirli kokuları koklamaları (ve farklı duyusal uyaranlar), ruh hâllerinde iyi oluşlarında, yaratıcılıklarında, zihinsel performanslarında bir artış yaratabilir; tabii eğer bu etkileri bekliyorlarsa⁸.

Örnekleri toparlamak gerekirse, plasebo etkisinin ruh hâlini iyileştirmeyi, enerjiyi arttırmayı ve iyi alışkanlıklar kazandırmayı kapsayan bir rolü olduğunu söyleyebiliriz⁵. Peki günlük yaşamda, “kendi başınıza” plasebonun gücünden yararlanmanız mümkün mü? Bu bir sihir olmadığına göre elbette evet!

Plasebonun Gücünden Yararlanmak İçin 4 Öneri⁵

• “-Mış Gibi” Yapmak
• İşe Yarayan Şey Üzerinde Durmak
• Nedensel İlişki Kurmak
• Detaylı Ritüeller Yaratmak

1. “-Mış Gibi” Yapmak

Vaktinin gelmesinden endişe duyduğunuz, size iş yükü gibi görünen herhangi bir şeyi -birkaç dakikalığına da olsa- gerçekten dört gözle bekliyormuş gibi davranabilirsiniz. -Mış gibi yapmak psikoterapide de kullanılan başarılı bir tekniktir.

Kapalı bir gökyüzünde yıldızları sayacak kadar sıkıldığınız bir gecede gördüğünüz manzara karşısında hayrete düşmüş gibi yapabilir, belki de o an gökyüzüne kendi yıldızlarınızı çizersiniz. Kulağa inanılmaz gelse de, bu strateji beklentilerinizi değiştirmenize olanak tanıyabilir.

2. İşe Yarayan Şey Üzerinde Durmak

Olumsuz duyguları kabul edip ele almak önemli olsa da ters ya da kusurlu tarafa odaklanmaya eğilimli olabiliriz. Bu durumda, dikkatinizi kasıtlı olarak olumluya kaydırarak sizin için işe yarayan şeyi “kendiniz” inşa edebiliriz.

3. Nedensel İlişki Kurmak

Plasebo çalışması söz konusu olduğunda, inançlarımızın gerçekliğimizi ne ölçüde şekillendirdiğinin ortaya konulduğunu söylemek mümkün. Bu nedenle bu etkiden yararlanmanın bir yolu, yaptığınız şeylerin neden önemli olduğuna dair inançlarınızı netleştirmek olabilir.

Yaptığınız işin, ürettiğiniz herhangi bir şeyin, antrenman ritüellerinizin veya sevdiklerinizle geçirdiğiniz zamanın neden önemli olduğuna cevaplar arayın, buna zaman ayırın. Cevaplar sizi oldukça motive edebilir.

4. Detaylı Ritüeller Yaratmak

Bir başka strateji de klasik koşullanma yoluyla kendinizi bilinçsiz çağrışımlara dair şekillendirmek olabilir. Örneğin, uykuya dalmakta zorlanıyorsanız -yatmadan hemen önce- havaya sizi gevşetip rahatlatan bir koku püskürtebilir, koku sizi uykulu hâle getirene kadar da bunu tekrarlayabilirsiniz.

Plasebo ne kadar ayrıntılı olursa etki de o kadar güçlü olacağından, en iyi sonucu almak için ritüellerinizi detaylandırıp sıradışı hâle getirebilirsiniz (Az önceki örneğe, hoş bir müzik veya özel bir yastık eklemek uykuya geçme deneyiminizi hızlandırabilir.).

Kendine Sihirli Bir "İlaç" Reçete Etmek

İstediğiniz sonucu elde etmek için kendinize bir plasebo reçete etmeniz sizce mümkün mü? Evet, ilginç ama bu da oldukça etkili olabilir. Nasıl mı? Belirli bir durum için yiyeceğiniz, içeceğiniz, yapacağınız veya giyeceğiniz güvenli bir şey belirleyebilirsiniz. Örneğin bir ceviz “odaklanma” için, ya da saçınıza takacağınıza bir bandana “yaratıcılık” için hapınız olabilir! Eylemi ve niyeti tekrar tekrar eşleştirmek, plasebo işlevi görebilir.

Plasebonun Öteki Yüzü: Nosebo Etkisi

Kişinin tedavi hakkındaki olumsuz inançlarının kendini gerçekleştiren bir kehanete dönüşerek gerçekleşmesi durumuna nosebo etkisi denir. Gerçek ilaç yerine tamamen etkisiz bir plasebo hapı verildiğinde çeşitli yan etkilerin görülmesi nosebo etkisine örnek verilebilir. Bu klasik örneğin dışında, elbette günlük hayatın içinden de örnekler bulmak mümkün.

Kişinin gerçekte olmamasına rağmen tedavi aldığını düşündüğünde karşılaştığı komplikasyon ve yan etkilerin nosebo etkisiyle ortaya çıktığını söyleyebiliriz¹.

Yani nosebo etkisini plasebo etkisinin karşıtı gibi kodlayabiliriz. Örneğin, bir barista olduğumuzu düşünelim. Midesini rahatsız ettiği için laktozlu süt tüketmeyen bir müşteri gelmiş olsun.

Kahve siparişini laktozsuz süt ile hazırladığımızı ancak servis ederken "Bir adet normal sütlü kahveniz hazır." dediğimizi, müşterinin de kibarlık olarak itiraz etmediğini düşünelim. Müşterimizin midesi ağrımaya ya da bulanmaya başlarsa nosebo etkisi yaşıyor olduğunu söyleyebiliriz.

Sonuç olarak nosebo etkisi, inanç ve beklentilerin olumlu sonuçların yanı sıra olumsuz sonuçlara da neden olabildiğini ifade eden psikolojik bir olgudur.

Kapanış

Sonuç olarak, plasebolar geçerliliği kabul edilmiş müdahâlelerin yerine geçmese de zihnimizin muazzam potansiyelinin önemli bir göstergesidir ve plasebo etkisinin günlük hayatımızın birçok alanında faydalı bir yeri olduğu fark edilebilir.

Zaman zaman mutluluk, motivasyon, iyilik hâli için dış faktörlere (alışveriş, kozmetik, çeşitli takviye ürünler vs.) bağlı hissedebilirken, plasebolar bize içimizdeki gücün büyüklüğünü hatırlatır.

Zihnimizin varlığının hiçbir güçle satın alınamayacak fakat “inanırsak” bize paha biçilemez şeyler kazandıracak bir yatırım olduğunu unutmamak gerekir. Dilerseniz uzman psikologlarımızla zihninize ve mutluluğunuza yatırım yapmaya bugün başlayabilirsiniz.