Psikoz: Belirtileri, Türleri ve Tedavisi

Psikoz Nedir?

Psikoz, düşünce ve algıdaki bozulmaları tanımlayan bir psikiyatrik terimdir. Gerçeklikle temasın kaybolduğu ve gerçek olanla olmayanın ayırt edilemediği durumları tanımlamak için kullanılır. Örneğin olmayan sesleri duyma, olmayan şeyleri görme ve bunlara yönelik davranışlarda bulunma gibi şikayetler görülebilir.

Psikotik dönemde olan kişiler sosyal hayatlarından uzaklaşırlar, işlerini devam ettirmekte güçlük çekebilirler, hatta banyo yapmak gibi öz bakımları için gerekli olan işleri bile yapamayabilirler.

Bu dönemde düşünce sistemindeki bozulmalar kişinin sosyal ilişkilerine de yansıyabilir. Örneğin, ailesinden kötülük göreceği sanrısı olan birinin aile ilişkilerinde, iş arkadaşları tarafından kötülük göreceğini düşünen birinin iş arkadaşları ile ilişkilerinde problemler ortaya çıkabilir.

Psikoz Kökeni

Psikoz nedir sorusunun cevabı bizi kelimenin kökenine götürmektedir. Psikoz, Yunanca psyche (zihin, ruh) ve -osis (hastalıklı veya anormal durum) kelimelerinden türetilmiştir¹. Nikolaus Friedreich (1825-1882), psikozu nörolojik temelli beyin anormalliği ve zihinsel kırılganlığın bir kombinasyonu olarak düşünmüş ve bu nedenle psikozu deliliği ve akıl hastalığını açıklamak için kullanmıştır.

Emil Kraepelin (1856–1926) ise insanlarda her bozukluğun kendi etiyolojisi, patolojik anatomisi ve semptomları olduğuna inanıyordu. Ancak Kraepelin birçok bozukluğun benzer semptomlara ve hastalık ilerledikçe farklı yollar izleyecek biyolojik temellere sahip olduğunu düşünüyordu². Sonrasında psikiyatrik hastalıkların gruplandırılması ve ayırıcı tanıları üzerine çalışmalar yaparak psikoza eşlik eden hastalıkların önemli bir kısmının tanımlanmasına yol açtı.

Psikozun Nedenleri

Psikoz psikiyatrik hastalıkla birlikte görülebilir. Bu hastalıkların prototipi şizofrenidir. Sanrılı bozukluk, şizofreniform bozukluk, paylaşılmış psikoz, madde kullanımına bağlı psikotik bozukluk, tıbbı duruma bağlı psikotik bozukluk, bipolar affektif bozukluk, depresif bozukluk, deliryum ve demans gibi hastalıklarda da psikoz görülebilir. Psikoz nedenleri 4 temel gruba ayrılabilir:

• Genetik aktarım
• Madde veya ilaç kullanımı
• Çevresel faktörler (stres vb.)
• Başka bir sağlık durumu (beyin tümörleri, kanser metastazları vb.)³

Psikoz Belirtileri Nelerdir?

• Halüsinasyonlar
• Sanrılar
• Dikkat ve bellekte bozulmalar
• İşlevsellikte azalma
• İçe kapanma
• Duygulanımda uygunsuzluk (bireyin içinde bulunduğu duruma ya da düşünce içeriğine uymayan duygusal tepkiler göstermesi)
• İkili duygulanım (ambivalans, karşıt duyguların bir arada bulunması, nefret-sevgi gibi)
• Yargılamada bozulmalar³

Halüsinasyon (Varsanı)

Halüsinasyon dışarıdan gelen herhangi bir uyaran bulunmadığı halde kişi tarafından varmış gibi algılanmasıdır. En çok görülen varsanılar işitme ve görme varsanılarıdır.

Halüsinasyon türleri:

• Optik / Görsel Halüsinasyonlar
• Akustik / İşitsel Halüsinasyonlar
• Gustatorik / Tat Alma Halüsinasyonları
• Olfaktorik / Koku Alma Halüsinasyonları
• Dokunsal Halüsinasyonlar
• Somatik Halüsinasyonlar (iç organlarda ağrı gibi)

Kişinin bulunduğu ortamda konuşan biri olmadığı halde kulağına komut veren sesler gelebilir, ortamda var olmayan nesneleri ve kişileri görebilir. Aynı şekilde koku, tat, dokunma, gerçek dışılaşma (derealization) ve öze yabancılaşma (depersonalization) varsanıları da görülebilir³.

Sanrı / Hezeyan

Bir kültür içinde paylaşılmayan, gerçeğe uymayan, mantıklı düşünce ile değiştirilemeyen, dirençli inanışlara sanrı ya da hezeyan denir. Sanrılar düşünce içeriğine bağlı olarak çeşitlendirilebilir.

1. Büyüklük sanrıları

Çok değerli, önemli, güçlü, zengin olma, üstün bir kimliğe sahip olma veya kutsal bir güç veya şahsiyetle bağı olduğunu iddia etme sanrılarıdır⁴. Örneğin; peygamber olduğunu, cumhurbaşkanı olduğunu düşünme, herkesin kendisine aşık olduğunu düşünme gibi.

2. Kötülük görme (perseküsyon) sanrıları

Kendisine, bir yakınına, ailesine zarar verileceği, kötülük yapılacağı, el birliği ile aleyhinde çalışıldığına inanma sanrılarıdır⁴. Örneğin, MİT’in peşinde olduğunu ve öldürüleceğini düşünme gibi.

3. Alınma (referans) sanrıları

Başkalarının söz ve davranışlarından veya çevredeki birtakım olaylar ya da işaretlerden kendisi ile ilgili anlamlar çıkarmadır⁴. Örneğin, Sokakta geçen arabalar kornaya basarak polislerin peşimde olduğunu, kaçmam gerektiğini ima ediyorlar..

4. Düşünce sokulması ya da kontrol edilmesi

Kişinin isteklerinin, duygularının veya düşüncelerinin dış güçlerce kontrol edildiğine inanmasıdır⁴. Örneğin, Ben konuşmuyorum, zihnime erişip başkalarının düşüncelerini bana söyletiyorlar..

5. Erotomanik sanrılar

Genellikle tanınmış, zengin, güçlü bir insanın kendisine aşık olduğu inancıdır. Örneğin, Brad Pitt sürekli sosyal medyadan yazıyor, bana aşık ama ben cevap vermiyorum..

6. Nihilistik sanrılar

Kendisinin, başkalarının, dünyanın var olmadığı, sona erdiği şeklindeki sanrılarıdır⁴. Örneğin, Bağırsaklarım çürüyor, ölüyorum..

Psikoz Tanısı Nasıl Konur?

Psikiyatrik hastalıklarda tanı, ardışık psikiyatrik muayeneler ve DSM (Ruhsal Bozuklukların Tanı ve İstatiksel Elkitabı) – ICD (International Classification Of Diseases) kriterleri ile koyulur. Tanıyı destelemek ve tedavinin yararını belirleyebilmek için ölçekler kullanılır. Psikoz tanısı için kullanılan ölçekler:

• BPRS (Kısa Psikiyatri Derecelendirme Ölçeği)
• PANSS (Pozitif ve Negatif Belirtiler Ölçeği)
• BNSS (Kısa Negatif Belirti Ölçeği)
• SAPS (Pozitif Belirtileri Değerlendirme Ölçeği)

Psikozun Belirleyici Olduğu Bozukluklar

Maddeye Bağlı Psikoz

Toplum genelinde madde kullanım bozukluğu %15 oranla yaygınlık göstermekteyken psikotik bozukluk vakalarının %50’sinde yaşamlarının bir periyodunda madde kullanım bozukluğu görülmektedir⁵. Literatürde alkol, kannabis, kokain ve inhalan gibi maddelerin psikotik bozukluklar ile ilişkisini kanıtlayan farklı çalışmalar mevcuttur⁶. Günümüz dünyasında madde kullanımının artması ile birlikte maddeye bağlı psikoz artmaktadır.

Şizofreni

Psikozun en sık eşlik ettiği bozukluktur. Bu sebeple toplumda “şizofren ve psikoz aynı mıdır?” gibi yaygın bir soru işareti bulunmaktadır. Şizofrenide hastalar gerçek olan ve olmayanı ayırt etmekte zorlanırlar. Şizofreni tanısı koyabilmek için hastalığın süresinin bilinmesi ve psikoza neden olabilecek diğer durumların ekarte edilmesi gerekmektedir.

Paylaşılmış Psikoz

Bir aile ya da bir grup içinde iki ya da daha çok kişinin aynı sanrıyı paylaşması ile görülen nadir bir bozukluktur. Genellikle eşler, ebeveynler ve çocuklar arasında olur⁵. Ailede asıl hasta olan kişinin sanrısı diğer aile bireyleri tarafından paylaşılır, paylaşan kişiler genellikle toplumdan kopuk, izole kişilerdir. Tedavide asıl hasta olan bireyle sanrıyı paylaşan kişinin ayrılması gerekir.

Sanrılı Bozukluk

Hastada tek ya da bir dizgeye uyan, birbiriyle bağlantılı iyi düzenlenmiş sanrılar vardır. Bu sanrılar dışında belirgin bir bozukluk dikkat çekmez³. İşlevsellik korunmuştur. En sık görülen türü kötülük görme (perseküsyon) paranoyasıdır³.

Psikoz Tedavisi

Ayaktan poliklinik takipleri ve hastanede yatarak tedavi seçenekleri mevcuttur. Genellikle yatış gerektiren durumlar dışında ayaktan poliklinik takipleri ile tedavi sürdürülür.

Psikoz ve psikotik bozukluklar tedavisinde ilk tercih antipsikotik grubu ilaçlardır³. Antipsikotik ilaçlar hastalığın aktif dönemdeki şikayetlerini geçirmekle birlikte, korumada ve hastalık tekrarını önlemede etkindirler. Beyinde dopaminin artması sanrı ve varsanı gibi şikayetlerin oluşmasına neden olur.

Psikoz ilacı olarak da bilinen antipsikotik ilaçlar da beyindeki dopamin reseptörler üzerindeki etki gösterirler. Antipsikotik grubu ilaçlara aşağıdakiler örnek verilebilir:

• Haloperidol
• Ketiapin
• Olanzapin
• Risperidon
• Klopromazin
• Aripiprazol
• Sülpirid
• Klozapin

Dirençli durumlarda EKT (elektro-konvülsif terapi) uygulanabilir. Destekleyici psikoterapiler ve bilişsel davranışçı terapi uygulanabilir. Diğer tedaviler medikal tedaviye ek olarak kullanılabilir, medikal tedavi en önemli basamaktır. Psikozun eşlik ettiği bozukluğa göre tedavide düzenlemeler yapılabilir.

Maddeye bağlı psikozda öncellikle madde kullanımının bırakılması, ilaca bağlı psikozda mümkünse ilacın kesilmesi-değiştirilmesi, tıbbi duruma bağlı psikozda ise neden olan tıbbi durumun tedavisi gereklidir. Düzenli ilaç kullanımı ve düzenli takip, psikozun tekrarlama riskini çok yüksek oranda azaltır.