Şema Terapi Nedir? Uyumsuz Şemalar Hangileridir?

Şema Terapisi Nedir?

Şema terapi, Jeffrey Young ve çalışma arkadaşları tarafından 1980’lerin ortasında geliştirilmeye başlanan bütüncül bir psikoterapi modelidir. Klasik bilişsel-davranışçı terapinin etkili olmadığı durumları çözmek amacıyla onun bir modifikasyonu olarak geliştirilmiştir. Bu sebeple şema terapinin ne olduğunu anlamak için öncelikle bilişsel davranışçı terapi ve terapi ekollerinin tarihsel gelişimi hakkında bilgi sahibi olmak faydalı olacaktır.

Bilişsel Davranışçı Terapiden Şema Terapiye

Şema terapiyi daha iyi anlamak için öncelikle bilişsel davranışçı terapiye ve sonrasında onu bilişsel davranışçı terapiden ayıran noktalara bakmak gerekir. Bilişsel davranışçı terapi duygu, düşünce ve davranışlar arasındaki ilişkiye odaklanarak duygusal problemlerin üstesinden gelmeyi amaçlar.

Bu terapi yönteminde, otomatik düşüncelerin farkında olmaya yönelik çalışmalar yaptırılarak pratiğe yönelik ödevler verilir. Böylece düşünce yapısından başlanarak duygu durumunun değiştirilmesi esas alınır. Şema terapi ise yaşanan sorunların çocukluktaki kökenlerine inerek geçmiş duygusal birikimleri olumlu yönde değiştirmeye odaklanır.

Bilişsel-davranışçı terapi şu anda var olan işlevsiz düşünce kalıpları üzerine yoğunlaşırken şema terapi buna ek olarak güncel problemlerin asıl kaynağına gider ve yaşamın erken dönemlerindeki deneyimlerin düşünce kalıplarını nasıl şekillendirdiği üzerine çalışır.

Şema terapide çocukluk çağındaki deneyimlere, çarpık düşünceler ve davranışsal problemlere ek olarak sorunlu duygulara ve terapistin ebeveyn rolünü üstlendiği terapötik ilişkiye yer verilir. Şema terapide bilişsel davranışçı yaklaşım esas alınmakla birlikte Gestalt, bağlanma, psikanaliz ve nesne ilişkileri gibi pek çok yaklaşımdan da yararlanılır.

Psikolojide Şemalar Nasıl Ele Alınır?

Psikolojide şema kavramı, çocukluğun erken dönemlerindeki deneyimlere uzanan, kişinin kendisi ve çevresi hakkındaki davranış ve düşünce kalıpları olarak tanımlanır. Şemaların kökeni temelde üç farklı nedene dayanır ve ilk neden çekirdek duygusal ihtiyaçların karşılanmamasıdır. Şema terapideki beş temel duygusal ihtiyaç; güvenli ve istikrarlı bağlanma, özerklik, duygu ve ihtiyaçları ifade edebilme, kendiliğindenlik ve oyun, gerçekçi sınırlar ve öz-denetimdir.

Şemaların kökeninde yatan ikinci neden ise erken dönem yaşantılarla ilgilidir. Çocuğun başta sevgi olmak üzere temel ebeveynlik değerlerinden mahrum kalması, zarar görerek mağdur edilmesi, seçici içselleştirme sonucu anne babasının hayatını model alması, gereksinimlerinin gereğinden fazla karşılanmaya çalışılması çocukta şema oluşumunu tetikleyebilir.

Üçüncü neden olan duygusal mizaç da her insanın farklı bir mizaca sahip olması sonucu çevresinden farklı biçimlerde etkilenmesini ele alır. Duygusal şiddete maruz kalan bir çocuk içine kapanırken bir diğerinin saldırganlaşması mizaç farklılığından dolayı çocuklarda farklı şemaların tetiklenebileceğini gösterir.

Erken dönem uyumsuz şemalar, çocukluğun erken dönemlerinde ortaya çıkıp gelişen ve kişinin hayatına negatif etkileri olan kalıplardır. Bu nedenle şema terapisti şemaların ortaya çıkmasında etkili olan tüm nedenler ve uyumsuz şema türleri üzerinde çalışır.

Şema Türleri

Beş farklı alanda toplamda 18 uyumsuz şema bulunur.

1. Ayrılma ve Reddedilme Şemaları

Terk Edilme / İstikrarsızlık

Diğer insanlar tarafından terk edileceğine inanma, diğerlerini güvenilmez bulma.

Duygusal Yoksunluk

Temelde korunma, ilgi ve empati yoksunluğu olmak üzere kişinin duygusal ihtiyaçlarının diğerleri tarafından karşılanmayacağına inanma.

Güvensizlik / Kötüye Kullanılma

Diğer insanlar tarafından aldatılacağına, kandırılacağına, kötüye kullanılacağına inanma.

Sosyal İzolasyon / Yabancılaşma

Kendini diğerlerinden farklı görme, herhangi bir grubun parçası olamama, dışlanmış ve yalnız hissetme.

Kusurluluk / Utanç

Kişinin kendini kusurlu, işe yaramaz ve değersiz hissetmesi; eleştiri, suçlama ve reddedilmeye karşı aşırı duyarlı olma.

2. Zedelenmiş Özerklik ve Başarısızlık Şemaları

Dayanıksızlık

Dayanıksızlık şeması beklenmedik olaylara karşı aşırı kaygılanma ve hemen felaket senaryoları üretmeyi anlatan uyumsuz bir şemadır.

Bağımlılık / Yetersizlik

Bağımlılık şeması kişinin başkalarından yardım almadan sorunların üstesinden gelmekte zorlanmasını, tek başınayken çaresiz hissetmesini ifade etmektedir.

Başarısızlık

Başarısızlık şeması kişinin kendini hayata karşı başarısız hissetmesi ve hiçbir zaman başarılı olamayacağına dair inancını belirten uyumsuz bir şemadır.

İç içe geçme

Tam olarak bireyselleşememe, ebeveynlere veya yakınlarına bağlı kalma, diğerlerinin sürekli desteğine ihtiyaç duyma.

3. Zedelenmiş Sınırlar Şemaları

Haklılık / Büyüklenmecilik

Kendini diğer insanlardan üstün bulma, kuralları dikkate almama, her zaman haklı ve ayrıcalıklı olduğuna inanma, diğerleriyle rekabetçi bir ilişki içinde olma.

Yetersiz Öz-Denetim

Çabuk vazgeçme, disiplinli olamama, kişisel doyumu erteleyememe, sorumluluklarla yüzleşmekten kaçınma.

4. Başkaları Yönelimlilik Şemaları

Fedakarlık

Kendinden ödün vererek diğerlerinin ihtiyaçlarını düşünme, kendine odaklandığında suçlu hissetme.

Onay Arayıcılık

Güvenli ve doğru bir kendilik duygusu oluşturmak için diğerlerinin onayına ihtiyaç duyma, diğerlerinin görüşlerine çok önem verme.

Boyun Eğicilik

Kontrolü diğerlerine verme, kötü davranılma veya terk edilme gibi duygulardan kaçmak için kendi istek ve ihtiyaçlarını diğer insanların talepleri doğrultusunda şekillendirme.

5. Aşırı Tetikte Olma ve Bastırılmışlık Şemaları

Yüksek Standartlar

Yüksek standartlar şeması her konuda kendinden yüksek beklentiler içinde olma, bu beklentilere hiç ulaşamadığı için gevşeyip rahatlayamama, kendine karşı eleştirel ve katı bir tutum sergilemeyi ifade eder.

Duyguların Bastırılması

Duyguları bastırma şeması diğer insanlar tarafından kötü görünmemek için kendi duygularını bastırma, duyguları önemsiz bulmayı ifade etmektedir.

Karamsarlık

Olumlu şeyleri görmezden gelip olumsuzluklara odaklanma, hata yapmaktan korkma, şikayet etme, sürekli kaygı ve endişe duyma.

Cezalandırıcılık

Standartlarına uymadığında gerek kendisine gerek diğer insanlara karşı hoşgörüsüz ve öfkeli olma, hata veya yanlışların bir bedeli olması gerektiğine inanma.

Şema Terapi Nasıl Uygulanır?

Şema terapiye başlamak isteyen birçok kişinin zihninde şema terapide ne yapılır sorusu uyanmış olabilir. Şema terapinin uygulanmasını iki aşamada inceleyebiliriz. İlk aşamada şema terapi hakkında bilgi verilir. Diyalog, form veya duygusal teknikler aracılığıyla kişideki şemalar ve kişinin bunlarla başa çıkma yöntemi tespit edilir.

İkinci aşamada ise bilişsel, duygusal, davranışsal ve terapötik ilişkinin olduğu teknikler kullanılarak kişide var olan şemalar uzun vadeli ele alınır. Bu süreçte kişinin şemaları terapistle beraber sorgulanarak eskiden yaptığı ve halen yapmakta olduğu düşünce hataları üzerine çalışılır.

Geçmişle bugün arasında köprü kurulur ve kişinin yeni bilgiler ışığında geçmişini anlamlandırması sağlanır. Kişinin farkındalığı arttıkça ve kişi yaşadıklarıyla ilgili olarak geçmişteki benliğiyle barıştıkça erken dönem uyum bozucu şemaların etkisi azalır.

Şema Terapide Kullanılan Teknikler Nelerdir?

Şema terapide genel anlamda dört farklı teknik kullanılır. Yaygın olarak kullanılan bilişsel teknik olarak şema günlüğü ve başa çıkma kartı, duygusal teknik olarak imgeleme uygulamaları, davranışsal teknik olarak çeşitli çalışmalar, terapötik ilişki tekniği olarak empatik yüzleştirme örnek verilebilir.

Şema Günlüğü

Şema tetiklendiğinde belirli maddelerin karşısına birkaç cümleyle cevap verilen bir günlük yazılır. Bu sayede kişi şemasını ve kendini daha iyi tanır, olaya gerçekçi bir bakış açısıyla bakabilme yetisi kazanmaya başlar. Günlükte karşılığı yazılacak maddeler: Tetikleyici, duygular, düşünceler, gerçek davranışlar, şemalar, sağlıklı bakış, gerçekçi endişeler, aşırı tepki, sağlıklı davranış.

Başa Çıkma Kartı

Potansiyel olarak zor bir olay veya durumla karşı karşıya kalındığında bununla başa çıkmak için kart hazırlanır. Bu kartta olayın kişide yarattığı duyguya, kişide hangi şemayı tetiklediğine, gerçekçi bakış açısına ve çözüm önerisine yer verilir. Kişi benzeri olaylarla karşı karşıya kalacağı zaman hazırladığı başa çıkma kartını okuyarak zamanla bu tür olaylara karşı bağışıklık kazanır.

İmgeleme Uygulamaları

Şemalar imgesel yollarla tetiklenir. Çocukluktaki ve sonrasındaki travmatik anılara müdahalede ve gelecek potansiyel bir olaya karşı hazırlanmada bu teknikten faydalanılabilir.

Davranışsal teknikler

Rol yapma, ödev verme, aktivite planlama, problem çözme, rahatlama çalışmaları gibi farklı tekniklere başvurulabilir. Örneğin, yüzleştirme yöntemiyle kişi, şemasında kaçındığı bir olay veya duruma ilişkin beklentisini önceden puanlar. Sonrasında yüzleştiği duygunun önceden puanladığı kadar korkutucu olmadığını görerek davranışlarını değiştirme ve şemasının etkisini hafifletme yolunda ilerler.

Empatik yüzleştirme

Terapist, terapi seanslarında veya günlük hayatta şeması tetiklenen danışanla empati kurarak onu anlamaya çalışır. Anlaşıldığını hisseden danışanın savunma mekanizmalarından uzaklaşarak olaya veya duruma daha gerçekçi bakma yetisi kazanması amaçlanır.

Şema Terapi Hangi Psikolojik Problemler için Uygulanır?

Şema terapinin etkinliği özellikle Borderline Kişilik Bozukluğu yaşayan bireylerin terapi süreçlerinde kanıtlanmış olmakla birlikte şema terapi yöntemleri kronik depresyon, yeme bozuklukları, travma sonrası stres, ilişki sorunları, madde bağımlılığı, anksiyete gibi birçok durumla mücadele eden danışan için kullanılabilir.

Şema Terapi Ne Kadar Sürer?

Şema terapi danışanın ihtiyaçlarına ve seanslara katılma sıklığına bağlı olarak farklı sürelerde devam edebilir. Genellikle şema terapi seansları haftada bir kez olacak şekilde düzenlenir ve 6 ile 12 ay arasında sürer.

Kişinin hayatındaki zorlu davranış ve düşünce kalıplarını değiştirmeyi hedefleyen şema terapinin gündelik hayata adapte edilmesi daha uzun zaman alabilir. Terapinin sonuçları ve süresi; kişinin problemlerinin karmaşıklığı, şiddeti ve terapiye hangi aşamada başvurduğu gibi faktörlere bağlı olarak değişebilir.