Daha iyi hissetmeye bugün başlayın
Siz de 850 bin mutlu danışanımız gibi hayatınızın kontrolünü elinize alın.
Başlayın
Temizlik Takıntısı Nedir?
Temizliğe önem vermek her insanın sahip olması gereken bir özelliktir. Ancak, bu normal ve gerekli özelliğin aşırıya kaçması, kişinin sosyal ilişkilerini, ev ve iş hayatını olumsuz etkileyebilir ve yeni, katı rutinler oluşturmasına yol açabilir. Bu durum toplumda genellikle "temizlik takıntısı" ya da "temizlik hastalığı" olarak bilinir.
Aslında toplumda temizlik takıntısı, temizlik hastalığı ya da titizlik olarak bilinen bu durum obsesif kompulsif bozukluk tanılı kişilerin yaşadığı kompulsiyonlardan biri olan temizlik kompulsiyonudur. Yani temizlik takıntısı veya temizlik hastalığı olarak adlandırılan durumun gerçek ismi obsesif kompulsif bozukluktur ve bu durum obsesif kompulsif bozukluğun bir semptomudur.
Temizlik kompulsiyonuna sahip kişiler bu durumun absürt olduğunu bildikleri halde kafalarındaki sürekli düşünce ve duygulardan kurtulamadıkları için bu düşünce ve duyguların yansıması olan davranışlarda bulunurlar. Bu davranışlar anlık olarak kafalarındaki düşünce ve duyguları rahatlattığından temizlik davranışları geliştirmektedirler.
Temizlik Takıntısının İnsana Etkileri
Bu kişiler yoğun olarak temizlik, kirlilik, hastalık, bulaşma gibi konular ile ilgili kaygı yaşamaktadır ve bunlar sürekliliği olan kaygılardır. Bu yoğun kaygılar azalsın diye sürekli olarak temizlik yapmaya başlayan kişilerin günlük yaşamı ve hayatları derinden etkilenmektedir.
Halk arasında temizlik hastası olarak geçen bu kişilerin bulaşma obsesyonları ve temizlik kompulsiyonları bulunmaktadır. Bulaşma obsesyonları olan kişiler tuvalete gittiklerinde üzerlerine pis su sıçramış olmasından, etraflarındaki cisimlerden kirlilik bulaşabileceğini düşünmekten kaçamamaktadır. Bu sebeple eşyalara temas etmekten ve pis saydıkları alanlarda bulunmaktan kaçınmaktadırlar.
Temizlik kompulsiyonlarında kişi bulaşma obsesyonunun getirdiği kendini, çevresini ve eşyalarını pis hissetme düşünceleri ile baş etmeye çalışmaktadır. Bulaşma obsesyonunun yarattığı düşünce ve duygular ile baş etmek için yineleyici şekilde el yıkama, devamlı temizleme, çevrenin önemli görülen noktalarını sürekli temiz tutma ve o noktalara başka insanların girmemesini sağlama, uzun süreler ve uzun tekrarlar ile temizlik yapma gibi davranışlarda bulunmaktadır.
Temizlik kompulsiyonları kişinin sosyal, aile, akademik ve profesyonel hayatında bozulmalara sebep olmaktadır. Kişi gün içerisinde neredeyse tüm zamanını kendini kötü hissettiren düşünce ve duyguların azalması için yaptığı temizliğe vermektedir ve bu sebeple hayatında ciddi bozulmalar görülmektedir.
El yıkamak iki dakika gerektiren bir işken, temizlik kompulsiyonu olan bazı insanlar için el yıkamak, duş almak, ev temizlemek gibi aktiviteler saatler almaktadır. Spesifik olarak el yıkama kompulsiyonu olan bir insan için el yıkamak gün içerisinde saatler alabilmekte ve defalarca tekrarlanabilmektedir.
Bazı temizlik kompulsiyonu olan kişilerde evden dışarı çıkmakta zorluk veya evine dışarıdan insanlar almakta zorluklar gözükebilmektedir. Evden dışarı çıkan veya evine dışarıdan insanlar alan kişi, saatlerce çaba vererek temizlediği ve sonunda kısa süreliğine de olsa rahat ve temiz hissettiği alanların kirleneceğine ve bununla başa çıkamayacağına inanmaktadır.
Bulaşma obsesyonları ve temizlik kompulsiyonlarının getirdiği duygu, düşünce ve davranışlar sonucunda insanların fizyolojik sağlıklarında sıkıntılar görülmektedir. Sürekli duş alan veya ellerini yıkayan kişinin vücudunda yaralar oluşabilmekte, günlük hayatlarında çeşitli sıkıntılar yaşayabilmektedirler.
Toplumumuzda titizlik olarak bilinen, misafirler gittikten sonra koltukları yıkatmak, evi baştan aşağı temizlemek, temizlenen odaya girmenin yasak olması gibi davranışlar aslında çoğu zaman obsesif kompulsif bozukluğun getirdiği davranışlardır.
Temizlik Hastalığının Sebepleri
Obsesif kompulsif bozukluğu tetikleyen, sebep olan ve risk faktörü olan birden fazla şey bulunmaktadır. Genetik faktörler, beyin yapısında değişim ve çevresel faktörler obsesif kompulsif bozukluğun risk faktörleri arasında yer almaktadır.
Obsesif kompulsif bozukluğun biyolojik temeli ile ilgili umut verici kanıtlar bulunmaktadır ve araştırmalar genetik faktörlerin OKB’nin gelişiminde önemli bir rol oynadığını göstermiştir4.
2017 yılında Moreira ve arkadaşları tarafından yapılan bir araştırmada bilim insanları, beynin alışkanlık oluşumuyla ilişkili kısımlarında ve duyguları işleyen kısımlarında (özellikle korku) daha fazla bağlantı ve aktivite bulmuşlardır ve beyin yapılarındaki farklılıkların bir insanın OKB geliştirip geliştirmemesinde belirleyici bir faktör olabileceğini ortaya çıkarmışlardır2.
Beyindeki anormal sinir devreleri OKB ile ilişkilendirilmiştir. OKB tanılı kişilerin beyinlerinde bazı serotonin ve diğer nörotransmitter anormallikleri görülebilmektedir3.
Çevresel faktörler de OKB’nin gelişiminde yüksek bir risk faktörü oluşturabilmektedir. Travmatik yaşam olayları, aile sıkıntıları ve uzun süreli stres yaşayan insanlarda OKB görülme ihtimali artmaktadır. Otoriter ve kötü davranılan ailelerde yetişmiş insanlarda da OKB görülme olasılığı bulunmaktadır4.
Kişinin aile geçmişinde OKB’nin varlığı da obsesif kompulsif bozukluk için bir risk faktörü olarak görülmektedir. Yapılan araştırmalara göre ailede ebeveynin veya kardeşin OKB hastası olması durumunda başka birinci dereceden aile üyelerinin de OKB’ye sahip olma ihtimalini %25 olarak göstermektedir1.
Temizlik Hastalığı Nasıl Anlaşılır?
Temizlik hastalığı düşünüldüğünde insanların aklına aşırı temiz insanlar gelmektedir. Fakat bu her zaman geçerli değildir, kişinin temizlik kompulsiyonu olması o kişiyi aşırı temiz yapmamakta ve her temiz insan temizlik kompulsiyonuna sahip olmamaktadır. Bunu fark etmenin en basit yolu yapılan temizlik davranışının obsesif düşüncelerden ve kompulsif davranışlardan gelip gelmediğini fark etmektir. Temizlik hastalığı olan insanlarda fark edilebilecek bazı belirtiler bulunmaktadır bunlar;
- Kir, hastalık, vücut salgıları, çöp veya kimyasallar gibi belirli nesne ve maddeler üzerinde iğrenme veya korku hissetmek
- Belirli isimler veya sayıları söylemek gibi büyülü ve manevi yollarla kirlenebileceğine inanmak
- Elleri yıkamak ve duş almak için oldukça güçlü ve sıkça gelen dürtülere sahip olmak
- Kendini veya çevresini yıkamak için özel ritüellere sahip olmak, belirli sıralarda ve yöntemlerle temizlik yapmak
- Günde birkaç kez kıyafet değiştirmek
- Kirli hissedilen yerlerden ve insanlardan kaçınmak
- Diğer insanların güvenli ve temiz alana girmesine izin vermemek
- Aşırı temizlik sebebiyle cilde veya vücuda zarar vermek(5)
- Kirli hissedildiğinde ciddi derecede kaygı yaşamak ve o kirle kısa süre bile duramamak
- Belirli alanlara girildikten sonra gereğinden fazla şekilde kendini temizlemek
- Temizlenmek zorunda hissetmek
- Temizlik davranışını durduramamak
- Güvenli ve temiz alan dışındaki her şeyi pis görmek ve hissetmek
Temizlik Takıntısı İçin Ne Zaman Yardım İstenmeli?
İnsanın temiz ve düzenli olmasında yanlış bir şey yoktur, bazı insanlar için temizlik yapmak, yemek yapmak gibi aktiviteler kafa dağıtmak ve rahatlamak için kullanılan yöntemlerdir. Fakat temizlik yapmak ve düzen isteği bir kompulsiyona yani zorlayıcı ve tekrarlayıcı bir davranışa dönüştüğünde insanlar için sorun yaratmaktadır.
Temizliğin ve düzenin ne noktada bir sorun olduğunu anlamak için kişinin bu davranışları yapmadığında rahatsız olmaması gerekmektedir. Temizlik davranışı bir sorun yaratmaya başlayan kişilerde temizlik dürtüsü çok yoğun olmakta ve yapılmadığında kişi huzursuz ve kaygılı olmaktadır. Bu sebeple temizlik hastalığı olan kişiler temizlik yapmayı hayatlarındaki en önemli işlerden biri olarak görmekte ve diğer işlerinin önüne koymaktadır. Yani kişi temizlik yaptıktan sonra gününe ve sorumluluklarına devam edebilmektedir.
Temizlik ve düzenlilik kişinin hayatında sorun olmaya başladığında, kişinin hayatı ve işlevselliği temizlik davranışları ve düşünceleri sebebiyle bozulduğunda veya bu durum kişinin fiziksel sağlığını etkilemeye başladığında bu konu ile ilgili yardım istenmelidir ve bu davranışlar bir sorun halini almıştır.
Yine temizlik davranışı ve düşüncesi sebebiyle kişinin hayatında bozulmalar yaşanırsa (örneğin temizlik davranışı sebebiyle işe geç kalmak, sosyalliği ertelemek veya durdurmak) kişi bu konu ile ilgili yardım almalıdır. Eğer kişi temizlik hastalığının varlığı ile ilgili emin olamıyorsa OKB testlerini doldurup test sonuçlarına göre daha mantıklı adımlar atabilmektedir.
Temizlik Takıntısı Nasıl Geçer?
Temizlik kompulsiyonlarının ve genel olarak Obsesif kompulsif bozukluğun iyileştirilmesinde kullanılan, semptomları azaltmaya yarayan ve kişinin günlük fonksiyonlarını geri kazanmasına yardımcı olmak için ilaç ve terapi yöntemleri bulunmaktadır. Bazen ayrı ayrı bazı durumlarda ise ikisinin birlikte kullanımı temizlik hastaları için gerekli yardımı sağlamaktadır.
İlaç Tedavisi
Obsesif kompulsif bozukluk semptomlarının azalmasına yardımcı olan birden fazla ilaç bulunmaktadır. Bu ilaçlar genellikle SSRI olarak da geçen selektif serotonin geri alım inhibitörleri veya trisiklik antidepresanlardır. SSRI ilaçların amacı kişinin beynindeki serotonin seviyelerini etkilemek ve düşük serotonin düzeyini arttırmaktır.
Trisiklik antidepresanlar ise en eski antidepresan türü olmalarına rağmen günümüzde sıklıkla kullanılan ve etkisi geçerli ilaçlardır. Bu ilaç türleri ise serotonin, norepinefrin ve dopamin gibi nörotransmitterlerin beyindeki düzeylerini arttırmaktadır.
Kullanılan ilaçlarda doz değişimi ve ilacı bırakma gibi süreçlerde mutlaka doktor tarafından kontrollü gidilmeli ve birden bırakılmamalıdır. Çoğu zaman birden ilaç bırakmak semptomların geri gelmesi ve mod değişimleri gibi durumlara sebep olmaktadır.
Her ilaç türünde olduğu gibi psikiyatrik ilaç türleri de bu alanda uzman bir doktor bilgisi, önerisi ve takibi olmadan kullanılmamalıdır. Aynı tür olarak görülen birçok ilacın etki düzeyi ve hangi bozukluğa daha iyi geldiği değişmektedir, bu sebeple yalnızca alanında uzman bir psikiyatristin bu tür ilaçları önerme ve reçete etme yetkisi bulunmaktadır.
Psikoterapi
Psikoterapi ekolleri arasında OKB yani halk arasındaki adıyla temizlik hastalığına en etkili olan yaklaşım Bilişsel Davranışçı Terapidir. Bilişsel Davranışçı Terapi sırasında terapist, kişinin gerçeklik algısını bozan ve takıntılı düşüncelere yol açan düşünce kalıplarını belirleyerek endişeyi azaltmayı amaçlamakta ve bir sonraki adımda bu düşüncelerin üretken yollarla yeniden yapılanmasına yardımcı olmaktadır4.
Bilişsel Davranışçı Terapinin bir tipi olan Maruz Bırakma ve Tepki Önleme Terapisi, obsesif kompulsif bozukluk için en etkili yöntemlerden biri olarak görülmektedir. Bu terapide strese neden olan ve zorlayıcı, kompulsif davranılmasına sebep olan içsel ve dışsal tetikleyiciler belirlenmektedir. İnsan çoğu zaman kaygıyı azaltmak için bu tetikleyicilerden kaçma yöntemini kullanmaktadır. Fakat bu yöntem kısa sürede rahatlatıcı iken uzun sürede sorunun devam etmesini ve daha da büyümesini sağlamaktadır.
Maruz bırakma ve tepki önleme terapisi, kişinin obsesyon ve kompulsiyonlarını besleyen kaygıyı kademeli olarak azaltmak için tasarlanmış bir yöntemdir. Burada amaç kişiyi tekrar tekrar ve güvenli şekilde korkularına maruz bırakıp takıntıları ile yüzleşmesini sağlamak ve o takıntılara tepki vermemesini sağlamaktır. Kişi obsesyonlarına tepki göstermedikçe ve onları yok etmeye çalışmadıkça yani kompulsiyonları gerçekleştirmedikçe obsesyonların gelişi zamanla azalmakta ve sönmektedir. Kısaca kişiden obsesyonlarının üstüne gitmesi ve rahatlama için yaptığı davranış ve ritüellerden uzak durması belirli bir sıra, zaman ve sistem içerisinde istenmektedir.
Bu yöntem mutlaka bu konuda eğitim görmüş bir uzman klinik psikolog tarafından yapılmalıdır. Yanlış yapıldığında kişiyi daha da kötüleştirebilen ve kaygıları arttırabilen bir yöntem olduğundan temizlik takıntılı kişinin asla kendi kendine uygulamaması gereken bir yöntemdir. Belirli bir hiyerarşi ile yönetilen bu yöntemde kişinin hangi takıntısından başlanacağı, hangi teknikler ile yüzleştirme (maruz bırakma) yapılacağı ve ne sıklıkla maruz bırakma yapılacağı oldukça önemlidir, bu sebeple mutlaka bir klinik psikologdan yardım alınması gerekmektedir.
Hiwell’in uzman kadrosundan size en uygun psikolog ile kendinizi keşfetmeye başlayabilirsiniz.
Kaynakça
- Hanna GL, Himle JA, Curtis GC, Gillespie BW. (2005). A family study of obsessive-compulsive disorder with pediatric probands. Am J Med Genet B Neuropsychiatr Genet, 134B(1):13-9. doi:10.1002/ajmg.b.30138
- Moreira, S., Marques, P., Soriano-Mas, C., Magalhaes, R., Sousa, N., Soares, J.M. and Morgado, P. (2017). The neural correlates of obsessive compulsive disorder: a multimodal perspective, Transl Psychiatry, 7(8).
- Sinopoli VM, Burton CL, Kronenberg S, Arnold PD. (2017). A review of the role of serotonin system genes in obsessive-compulsive disorder. Neurosci Biobehav Rev, 80:372‐381. doi:10.1016/j.neubiorev.2017.05.029
- Simkus, J. (22 January, 2024). OCD Cleaning and Hand Washing: When is it too much? https://www.simplypsychology.org/ocd-cleaning-and-washing.html
- Stanborough, R. J. (4 August, 2020). OCD: When Cleaning is a Compulsion. https://www.healthline.com/health/mental-health/ocd-cleaning
