Daha iyi hissetmeye bugün başlayın
Siz de 850 bin mutlu danışanımız gibi hayatınızın kontrolünü elinize alın.
Kaybın Acı Yansıması: Yas Süreci
Yas, kayıp karşısında verilen doğal ve güçlü bir tepkidir. Hem evrensel hem de oldukça kişisel bir deneyimdir. Çoğu kişi hayatının bir noktasında kaybı deneyimleyebilir ancak herkesin yas tutma biçimi birbirinden farklıdır. Yas süreci aşamaları aylarca sürebilir, genellikle kaybı deneyimleyen kişi durumu kabullenmeye başladıkça acısı da hafifler.
Yas sürecine şaşkınlık, şok, öfke, üzüntü gibi duygusal belirtiler; kaybı kabul edememe, adaptasyonda azalma gibi zihinsel belirtiler ve uyku bozuklukları, az veya çok yeme, nefes almada zorluk gibi fiziksel belirtiler eşlik edebilir. Uzmanlar yas döneminde süreci kontrol etmeye çalışmamak gerektiğini ve yasın çeşitli aşamalarına hazırlıklı olmak gerektiğini belirtmektedir.
Çoğu insan ölümün kendisinin veya sevdiklerinin başına geleceğini hiç düşünmez ya da düşünmemeye çalışır. Bunu düşünerek yaşamak sürdürülebilir olmadığı için ölümün varlığını unutmanın faydalı olduğu doğrudur. Ancak ölümü unutmak ile varlığını tamamen inkar etmek arasında ince bir çizgi vardır. Ölümü unutmak bizi hayatın içinde tutar, inkar etmek ise hayatın anlamını kavramamızı zorlaştırabilir.
Varoluşçu psikoloji insanın ölümle ilişkisine hep zıtlıkların dengesi olarak bakar. Ölümü hisseden birinin en çok gülmeye ihtiyaç duyduğunu söyler. Ölümün en çok konuşulduğu yerde yaşama arzusunun olduğundan bahseder. Hiç yaşlanmayacağını veya sağlıklı kalacağını düşünen insanlar için ölüm söz konusu olduğunda genellikle inkar devreye girer. Ancak ölümden kaçış olmadığı gibi yas süreci de kaçınılmazdır. Peki yas sürecinin kaç evresi vardır ve bu evreler nelerdir?
Yasın 5 Evresi
Yas, bireysel bir süreçtir ve kültür, gelenekler, ritüeller, inançlar ve sosyal normlar gibi faktörlere göre yas süreci şekillenebilir. Bunun yanı sıra kaybın nasıl gerçekleştiği, kayıpla aradaki ilişkinin dinamikleri gibi unsurlar da yas sürecini etkileyebilir.
Sağlıklı yas süreci genellikle 6 ay ile 1 yıl arasında sürmektedir ancak kaybın acısı yas tamamlandıktan sonra bile kişiye zaman zaman bir sızı hissettirebilir. Kübler Ross’a göre yasın 5 farklı evresi bulunmaktadır:1
- İnkar ve Şok Evresi
- Öfke Evresi
- Pazarlık Evresi
- Depresyon Evresi
- Kabullenme Evresi
1. İnkar ve Şok Evresi
Kaybın ardından gelen ilk dönemde şok, inkar, panik ve kafa karışıklığı gibi duygular görülebilir. Kişi kaybı kabullenmekte güçlük çeker ve Böyle bir şey nasıl olabilir? Bu yaşananlar gerçek olamaz.
gibi düşüncelere kapılır. Sevdiği birini kaybeden kişiler, yaygın bir şekilde Şu kapıdan girecek gibiydi. Sabah uyandığımda onu göreceğimi düşünürdüm.
gibi ifadelerle sevdikleri insanın artık hayatta olmadığını henüz kabullenemediklerini dile getirirler.
2. Öfke Evresi
İnkarın ardından kayba ilişkin öfke duyguları açığa çıkmaya başlar. Kişi kendisini, etrafındakileri, hatta kaybettiği insanı bile suçlamaya başlayabilir. Düşmanca davranışlar ve Neden ben? Bu hiç adil değil.
gibi düşünceler yaygın olarak görülür. Başına gelenleri hak etmediğini düşünen kişi, kayıp karşısında yoğun bir öfke duymaya başlar.
3. Pazarlık Evresi
Suçluluk hissiyle birlikte Ya daha çok çabalasaydım. Eğer her şey normale dönerse ben de … yapacağım.
gibi yaşananları telafi etme çabaları ortaya çıkar. Kişi kaybı önlemek için aslında neler yapabileceği üzerine düşünüp durur.
4. Depresyon Evresi
Yorgunluk, çaresizlik, umutsuzluk hisleri yoğun bir şekilde hissedilir. Kişi yaşananlara dair algısını yitirmeye başlamış gibidir, kendini etrafındaki insanlardan soyutlayabilir. Ağlama krizleri, uyku ve beslenme sorunları gibi depresif semptomlar görülebilir. Kaybın yavaş yavaş idrak edilmeye başlandığı bu dönemde Yaşamın, tüm bunların anlamı ne ki?
gibi sorgulamalar görülebilir.
5. Kabullenme Evresi
Kaybın etkilerinin ve yeni koşulların kabullenildiği, yeniden ilerlemeye hazır olunan dönemdir. Kişi durumun değiştirilemeyeceğini ve kaybını kabullenir. Kabullenme dönemi, kişinin kaybın ardından da yaşama devam edebildiği, zaman zaman kaybın acısını hissetse de bununla yaşamaya devam edebildiği dönemdir.
Yas ve Travmatik Yas Arasındaki Fark Nedir?
Travmatik yas, kaybın beklenmedik ve ani bir şekilde ortaya çıkması veya yaşanmasıdır. Kişinin yas sürecini psikolojik veya toplumsal sebeplerle travmatik olarak algılaması ve yorumlaması olarak da tanımlanabilir. Travmatik yas, travma sonrası stres bozukluğunda görülen pek çok semptom ve belirti ile benzerlik göstermektedir.
Bireyin çocukluk deneyimleri ve bu deneyimlerin mental durumuna yansıması travmatik yasın ortaya çıkmasında etkili olabilir. Bunun yanı sıra kaybedilen kişi ile kurulan ilişkideki bağlılık, karşılıklılık ve sorumluluk hisleri de travmatik yası tetikleyen faktörlerdendir. Kaybın ani, beklenmedik, vahşet içeren şekilde bir ölüm sonucu olması veya bu şekilde algılanması da etken olabilmektedir.
Travmatik Yasın Belirtileri
Travmatik yas ile ilgili detaylı çalışma 1999 yılında yapılmıştır ve 2 tanı ölçütü dikeyi ortaya çıkmıştır2:
A Ölçütleri
A ölçütleri bir yakının ölümü ve ayrılık kaygısının belirtilerinden oluşmaktadır. Kişinin bir yakınının ani, beklenmedik, vahşet içeren şekilde ölümü örnek olabilir. Tanı koymak için ölümün objektif olarak travmatik olması gerekmemektedir. Kaybın yakınlık derecesi değişebilir, kişinin yakın olduğu, güvendiği, özdeşleştiği ve travmatik ayrılık yaşadığı biri olması yeterlidir.
Kişi yitirdiği kişi ile ilgili uğraşlar içindedir. Tekrarlayıcı, rahatsız edici olan bu belirtiler zaman zaman yitirilen kişiyi arama, özleme, hasret çekme belirtileri şeklinde ama daima hayal kırıklığı ile sonlanmaktadır. Normal yastan farklı olarak travmatik hasta ayrılık kaygısı işlevselliği etkileyecek düzeyde tekrarlayıcı ve rahatsız edicidir.
B Ölçütleri
B ölçütleri ölümle travmatize olmanın yasa özgün belirtileridir. Travmatik yas özelinde belirgin ve sürekli olması gereken 11 temel belirti bulunmaktadır:
- Geleceğe ilişkin anlamsızlık hissi
- Duygusal tepkisizlik
- Kopukluk
- Donukluk hissi
- Şok
- Taşlaşma hissi
- Ölümü kabullenmede güçlük
- Hayatın anlamsız ve boş olduğu hissi
- Ölen kişi olmadan da yaşamın anlamlı olabileceğini hayal edememe
- Bir parçasının yok olduğu hissi
- Dünyanın darmadağın olduğunu düşünme
- Emniyette olmama, güvensizlik hissi
- Ölen kişiye zarar verdiğine ilişkin gerçek olmayan düşünceler
- Ölümle ilgili aşırı öfke, acı ve huzursuzluk hissi
Tanı koyabilmek için bu belirtilerden en az dördünün bulunması, tüm belirtilerin en az iki ay sürmesi ve kişinin sosyal, mesleki, ve yaşamın diğer alanlarında işlevsizliğe neden olması gerekmektedir.
Travmatik Yas ile Baş Etme Süreci
Travmatik yas süreci ile baş edebilmesi için kayıp yaşayan kişinin klinik sorunlarının değerlendirilmesi ile ihtiyaçlarına uygun çözüm seçeneklerine başvurmak gerekir. Bir uzman değerlendirmesi sonucunda hangi terapi yaklaşımının daha etkili olacağı veya ilaca başvurulacaksa ilacın türü ve dozajı belirlenir3. Özellikle travmatik yas süreci yalnızca kişiyi değil, ailesini ve yakın çevresini de etkilemektedir. Bu sebeple gerekli durumlarda farklı aile üyeleri için de yönlendirmeler yapılmalıdır.
Yas sürecinin ne zaman patolojik kabul edildiği ve bir uzmana ne zaman başvurulması gerektiği ile ilgili literatürde farklı görüşler bulunmaktadır. Yasın normal bir süreç olduğunu düşünen grup bu sebeple rutin olarak gözetim gerekmediğinden bahsetmektedir. Ancak travmatik yasın özellikle ilk zamanlarda büyük ruhsal sorunlar yaratacağı göz önünde bulundurulduğunda mutlaka takip edilmesi gerektiği savunulmaktadır4.
Yas Tutma Sürecini Sağlıklı Hale Getirmek İçin Yapılabilecekler
- Tanıdığınız ve yanında iyi hissettiğiniz insanlarla vakit geçirin. Bu zaman dilimlerinde kendinizi anlatmak veya bir aktivite yapmak zorunda değilsiniz. Sevdiğiniz insanlarla bir arada olmaya çalışın.
- Hissettiklerinizi yansıtmaya çalışın. Kendinizi hazır hissettiğiniz ölçüde hislerinizi dilediğiniz gibi aktarabilirsiniz. Kendinizi anlatacak gücü bulamadığınız dönemlerde yazı yazmayı veya resim yapmayı deneyebilirsiniz.
- Yalnızca psikolojik iyi oluşunuza değil, beslenme ve uyku gibi önemli bedensel sağlık gerekliliklerinize de dikkat edin.
- Madde ve alkol bağımlılıklarına karşı tetikte olun. Zor duygularla baş etmeye çalışırken zararlı maddelere yönelmek uzun vadede sizin için daha zararlı olacaktır.
- Psikolojik destek almayı değerlendirin. Yas süreci zorlu birçok duygu barındırır ancak baş etmekte zorlandığınızı düşündüğünüz anlarda bir profesyonel desteğine başvurabilirsiniz.
- Tekrar romantik bir ilişkiye başlamak veya yeni bir çocuk dünyaya getirmek gibi yenilikler kaybı kabul etmenizi geciktirip engelleyebilir. Büyük değişikliklerden önce yas sürecinde ilerlemek iyi bir fikir olabilir.
Kaynakça
- Kübler-Ross, E., & Kessler, D. (2005). On grief and grieving: Finding the meaning of grief through the five stages of loss. Simon and Schuster.
- Jacobs, S. C. (1999). Traumatic Grief: Diagnosis, Treatment. Prevention. Philadelphia, PA, Bruner-Mazel.
- Sezgin, U., Yüksel, Ş., Topçu, Z., & Dişcigil, A. G. (2004). Ne zaman travmatik yas tanısı konur? Ne zaman tedavi başlar. Klinik Psikiyatri Dergisi, 7(3), 167-175.
- Prigerson, H. G., Maciejewski, P. K., Reynolds III, C. F., Bierhals, A. J., Newsom, J. T., Fasiczka, A. & Miller, M. (1995). Inventory of Complicated Grief: a scale to measure maladaptive symptoms of loss. Psychiatry research, 59(1-2), 65-79.
- Harvard Mental Health Letter (HMHL) (2011). Coping with complicated grief. Harvard Mental
