Zeigarnik Etkisi: Yarım Kalmış Aşkların Ardında Yatan Psikoloji

Zeigarnik Etkisi Nedir?

Zeigarnik Etkisi, kişinin yarım kalmış veya tamamlanmamış işleri, bitmiş işlere kıyasla daha kolay hatırlama eğilimini ifade eden bir psikolojik kavramdır. Bu etki, kişinin beklentilerini karşılayamamış veya tamamlanmamış bir görevin, belleklerinde daha belirgin ve kalıcı iz bıraktığı fikrine dayanır.

Yani, bir görev henüz tamamlanmamış iken beynin o görevi hatırlama ve üzerinde düşünme eğilimi daha yüksektir. Zeigarnik Etkisi, görevin tamamlanması sırasında ortaya çıkan gerginlik ve beklenti durumlarının, belleğin ilgisini ve önceliğini artırarak tamamlanmamış görevin daha etkili bir şekilde hatırlanmasına neden olduğunu öne sürer¹.

Zeigarnik İsmi Nereden Geliyor?

Zeigarnik etkisi adını, yarıda bırakılan görevlerin tamamlananlardan daha iyi hatırlandığı hipotezini test etmek için bir dizi deney yapan Bluma Zeigarnik'ten almıştır.

Zeigarnik, insan algısı ve bilişinin bütünsel doğasını vurgulayan bir düşünce okulu olan Gestalt psikolojisinden ve insan davranışının sosyal bir çevre içindeki psikolojik güçlerin etkileşimi tarafından belirlendiğini öne süren danışmanı Kurt Lewin'in alan teorisinden etkilenmiştir².

Zeigarnik’in hikayesine gelecek olursak, 1920'lerin ortalarında, Berlin Üniversitesi'nin lokantasında Bluma Zeigarnik ve diğer psikolog dostları bir araya gelir. Garson, not almadan aldığı siparişleri hatasız bir şekilde getirmeyi başarır. Psikologlar yemeklerini bitirip lokantadan çıkarlar. Ancak, garsonun bu dikkat çekici yeteneği Bluma Zeigarnik'in dikkatini çeker⁴.

Zeigarnik, lokantaya geri dönüp garsona siparişleri nasıl hatırlayabildiğini sorar. Garson, siparişleri zihnine kaydettiğini ve her bir siparişi tamamladıktan sonra zihninden sildiğini açıklar. Bu olay, Bluma Zeigarnik'in ilgisini çeker ve olayın ardından Zeigarnik, hocası Kurt Levin ile birlikte çeşitli araştırmalar ve deneyler yapmaya karar verir.

Yapılan araştırmalar sonucunda, tamamlanmamış ve sonuçlandırılmamış işlerin zihni işgal ettiği, ancak işin tamamlandığında zihnin bu işgalden kurtulduğu bulgusuna ulaşılır. Bu durum, Zeigarnik Etkisi olarak adlandırılır ve tamamlanmamış görevlerin bellek üzerinde daha etkili bir şekilde iz bıraktığı fikrini destekler. Bu olay, psikolojide Zeigarnik'in önemli bir katkısı olarak kabul edilir.

Zeigarnik Etkisi Deneyleri

Zeigarnik'in deneyleri, katılımcılara basit görevlerin verildiği ve bu görevlerin yarısının tamamlanmasına izin verildiği, diğer yarısının ise yarıda kesilerek katılımcılardan başka bir şeye geçmeleri istendiği bir dizi deneyi içeriyordu.

Deneylerin birinde, katılımcılara dokunsal ve zihinsel görevler verildi; örneğin, boncuk dizme veya bulmaca çözme gibi. Görevlerin yarısı tamamlanırken diğer yarısı yarıda kesildi. Ardından, bir saatlik bir bekleme süresinden sonra, katılımcılardan katıldıkları etkinlikleri hatırlamaları istendi.

Zeigarnik, tamamlanmamış görevler üzerinde çalışan katılımcıların, görevleri tamamlayabilenlere kıyasla hatırlama olasılıklarının daha yüksek olduğunu keşfetti. Başka bir versiyonda yapılan deneylerde ise, bitmemiş görevleri olan yetişkinlerin, görevleri bitirebileceklerinden %90 daha sık hatırlayabildikleri görüldü.

Bu deneyler, Zeigarnik Etkisi'nin tamamlanmamış görevlerin bellekte daha belirgin ve kalıcı bir iz bıraktığı fikrini desteklemektedir. Zeigarnik'in çalışmaları, bu fenomenin bellek ve dikkat üzerindeki etkilerini anlamamıza katkıda bulunmuş ve psikolojide önemli bir konsept haline gelmiştir.

Günlük Yaşamdan Zeigarnik Etkisi Örnekleri

Aşağıda verilen örnekler, Zeigarnik Etkisi'nin günlük yaşantımızda farklı bağlamlarda nasıl ortaya çıkabileceğini göstermektedir. Tamamlanmamış görevlerin zihinsel etkileri, bir konunun tam anlamıyla kapanmamış olmasından kaynaklanan düşünce meşguliyeti ile ilişkilidir.

• Ev Temizliği: Hafta sonu temizlik yaparken, belki de bazı odalarda veya köşelerde eksik kalan işler düşüncelerinizi meşgul edebilir. Mesela, kitaplığı düzenleme veya halıyı yıkama gibi tamamlanmamış görevler³.
• Yarım bırakılan kitaplar: Bir kitabı yarıda bırakmak, özellikle de önemli bir anın ortasında bırakmak, zihinsel olarak sürekli düşünmenize neden olabilir. Tamamlanmamış bir hikâye, kapanmamış bir konu düşüncelerinizi meşgul edebilir.
• Yemek Tarifine Tam Olarak Uymamak: Yeni bir yemek tarifini denediğinizde, tarife tamamen sadık kalamadıysanız veya sonunda bir aşamayı atladıysanız, bu durum sizi rahatsız edebilir. Yemek tam anlamıyla tamamlanmamış olduğundan, bu düşünce zihinsel olarak meşgul edici olabilir.
• Sporda Tamamlanmamış Set: Egzersiz yaparken planladığınız setlerden birini tamamlamadan antrenmanı bitirmek, bu tamamlanmamış görevin düşüncelerinizi meşgul etmesine neden olabilir.
• Ertelenen Telefon Aramaları: Belirli bir telefon görüşmesini erteleme durumu, tamamlanmamış bir iletişim noktasının düşüncelerinizi sürekli meşgul etmesine yol açabilir.

Neden Tamamlanmamış İşler Aklımızda Kalır?

Kısa vadeli bellek hem kapasite hem de süre açısından sınırlıdır. Genellikle belirli bir miktar bilgiyi sadece bir süre tutabiliriz. Kapasite sınırlarına ulaştığımızda, bilgiyi hatırlamak için tekrar etmemiz gereklidir. Bu süreç biraz zihinsel çaba gerektirir. Kısa vadeli bellekte ne kadar çaba harcarsak, bilgiyi orada tutmak için o kadar çok çaba sarf etmemiz gerekir³.

Bilgi yükünü hafifletmek için, insanlar genellikle zihinsel hilelere başvurur. Zeigarnik etkisi, bilgiyi sürekli olarak farkındalığımıza geri çekerek kısa vadede tutmamıza yardımcı olan bir örnektir. Tamamlanmamış görevleri sık sık düşünerek, onları hatırlama olasılığımız daha yüksektir.

Zeigarnik etkisi yalnızca kısa vadede hafızayı etkilemez. Uzun vadeli hedefler gibi tamamlanmamış görevler, daha uzun süreler boyunca düşüncelerimizde yer alabilir. Örneğin, üniversiteyi tamamlamamışsanız, tamamlanmamış dereceniz yıllarca hafızanızda büyük bir etki yaratabilir.

Zeigarnik etkisi, hafıza mekanizmaları hakkında önemli bilgiler sunar. Bilgi algılandıktan sonra, genellikle kısa bir süreliğine duyusal bellekte saklanır. Daha sonra, dikkatimizi verdiğimizde, kısa vadeli belleğe geçer. Bu süreçte, birçok kısa süreli anı hızla unutulabilir, ancak aktif tekrar etme süreci sırasında bazı bilgiler uzun vadeli belleğe aktarılabilir.

Zeigarnik, bir görevi tamamlayamamanın temelinde bilişsel bir gerginlik yarattığını öne sürmüştür. Bu durum, görevi farkındalığımızın ön planda tutmak için daha fazla zihinsel çaba ve tekrar gerektirir. Ancak bir görev tamamlandığında, zihinsel çaba ihtiyacı azalabilir.

Yarım Kalmış Aşklar Neden Unutulmaz? Zeigarnik Etkisi ve Aşk

Zeigarnik etkisine göre, birisiyle romantik bir ilişkiye başladığımızda, bizi ilgilendiren ve ilişkiyi sürdürmek için motive eden, göreve özgü bir gerilim yaratırız. Kişi hakkında daha fazla bilgi edinmek, duygu ve düşüncelerimizi paylaşmak, planlar ve hedefler yapmak, yakınlığı ve tutkuyu yaşamak isteriz. Ancak ilişki aniden veya beklenmedik bir şekilde sona erdiğinde, bir eksiklik ve çözümsüzlük duygusuyla baş başa kalırız.

Aklımızda kalan sorularımız, şüphelerimiz, pişmanlıklarımız ya da umutlarımız olabilir. Neyin yanlış gittiğini, neyin farklı olabileceğini, diğer kişinin ne yaptığını veya hissettiğini ya da tekrar bir araya gelme şansının olup olmadığını merak edebiliriz. Bu yarım kalan veya kesintiye uğrayan görevler, eski sevgililerimizi net ve tatmin edici bir kapanış yaptığımız kişilere göre daha canlı ve sık hatırlamamıza neden olan zihinsel bir baskı yaratır.

Edebiyatta Zeigarnik Etkisi

Tanpınar'ın "Abdullah Efendi'nin Rüyaları" adlı hikayesi, Zeigarnik Etkisi'ni derinlemesine inceleyen etkileyici bir eserdir. Bu hikâye, 1943 yılında Zühdü Müridoğlu'na adanmış olup, Tanpınar'ın özel yaşamını ve tamamlanamamış işlerini Abdullah Efendi adlı baş karakter aracılığıyla aktarır.

Abdullah Efendi'nin bir gecede geçirdiği tuhaf maceraları anlatan hikaye, içki ve eğlenceyle başlar ve sabahın ilk ışıklarıyla noktalanır. Zeigarnik etkisi, Abdullah Efendi'nin sürekli olarak tamamlanmayan işlerle ve çözülemeyen sorunlarla uğraşma durumunu vurgular. Tanpınar, Abdullah Efendi'nin hayatının bitirilmemiş eylemler, girişimler ve tamamlanmamışlıklar ile dolu olduğunu belirtir.

Hikayenin ilk bölümünde, Abdullah Efendi'nin her zaman uyanık ve gerçek olmayan bir dünya görüşüne sahip olduğu tasvir edilir. Bu, Tanpınar'ın kendi hayatındaki umutlara ve gerçekleşmemiş arzulara bir göndermedir. Abdullah Efendi, var olan dünyasını bir gölgeye dönüştürme arzusundadır ki bu, Zeigarnik etkisinin belirgin bir yansımasıdır.

Tanpınar'ın Zeigarnik etkisini işleyişi, hikâyenin ilerleyen bölümlerinde Abdullah Efendi'nin kaçışları ve çabalarıyla daha da belirginleşir. Ancak her seferinde, yaşamındaki eksikliklerle yüzleşmekten kaçamaz ve kendi tamamlanamamışlıklarını daha da pekiştirir.

Hikâyenin doruk noktasında, Abdullah Efendi'nin rakam hastalığı tekrarlanır ve tam bir bütünlüğe ulaşamayacağına dair içsel bir mücadele yaşar. Bu durum, yarım kalmışlık ve eksiklik duygusunun onu tam bir bütün olmaktan uzaklaştırdığını gösterir¹.