Zenofobi: Yabancı Kültür ve İnsanlara Duyulan Korku

Zenofobi Nedir?

Zenofobi, Antik Yunanca’da “yabancı” anlamına gelen xenos ve “korku” anlamına gelen phobo kelimelerinin birleşmesi ile oluşan bir kavram olup yabancı korkusu anlamına gelir. Bireylerin kendi toplumlarına veya ulusal kimliklerine yabancı oldukları algısına dayanarak diğerlerini reddeden, dışlayan veya kötüleyen tutum, önyargı veya davranışları tanımlar⁴.

Zenofobi ve Irkçılık Arasındaki Fark

Çoğu zaman ırkçılık ve zenofobiyi birbirinden ayırmak güçtür çünkü benzerlik gösterdikleri birçok nokta vardır. Örneğin, iki durumda da belirli grupların dışlanması veya olumsuz önyargılara maruz kalarak ayrımcılığa uğraması söz konusudur. Fakat zenofobi ve ırkçılığı birbirinden ayıran bazı özellikler vardır.

Irkçılık, belirli bir ırk veya etnik grubun kendilerini fiziksel, kültürel veya ekonomik özelliklerinden dolayı başkalarından üstün olarak görmesi ile ilgilidir. Zenofobide ise aynı fiziksel özelliğe sahip veya aynı soydan gelen insanlar bile farklı bir yerden geldikleri için yabancı olarak nitelendirilip çeşitli negatif tutumlara veya ayrımcılığa maruz kalabilirler.

Başka bir deyişle zenofobi, yalnızca ırka veya etnik kökene bağlı değildir. Yabancı, tanıdık olmayan, alışılmadık olarak görülen kişiler de etnik geçmişlerinden bağımsız olarak yabancı düşmanlığına maruz kalabilmektedir.

Zenofobinin Nedenleri

“Yabancı düşmanlığı” olarak da bilinen zenofobi, çeşitli ekonomik, kültürel, politik veya tarihsel nedenlerden kaynaklanabilir. Bu nedenlerden bağımsız olarak yerel halkın yabancı olarak adlandırdığı kişilerle ne kadar etkileşim içinde olduğu da zenofobinin ortaya çıkması ile ilişkilidir. Yani, yabancılara maruz kalma düzeyi, bireylerin onlara karşı olan tutumlarını etkileyebilir⁶.

Vatandaşların yabancıları sosyal statülerine bir tehdit olarak görmesi, uluslarında kimlik kaybına sebep olacaklarını düşünmeleri, ulusal benliklerinin tehdit altında olduğunu düşünmeleri gibi nedenler zenofobik yaklaşımların ortaya çıkmasını tetikler. Ayrıca, yabancılar hakkında yeterince bilgi sahibi olunmaması da bireylerin onları tehdit olarak görmesine yol açmaktadır ⁸.

Zenofobinin nedenlerinden birisi, vatandaşların dışarıdan gelen bireylerin iş imkanlarını yerel çalışanların elinden aldıklarını düşünmeleridir. Ekonomik eşitsizliğin ve gelir düzeyinde oluşan farklılıkların sebebinin yabancılara atfedilmesi, onlara karşı olan tutumlarda etkili olabilmektedir. Geçmişinde sömürgecilik sebebiyle sosyal ve ekonomik eşitsizliklere maruz kalan ülkelerde de zenofobik tutumlar gözlemlenmektedir ⁶.

Bireyler, kendi inanç ve tutumlarının yabancı olarak adlandırdıkları kişiler tarafından sarsıldığını ve dünya görüşlerinin onlardan farklı olduğunu hissettiğinde de düşmanca bir tutum sergileyebilirler. Özellikle halihazırda yabancılar hakkında belirli stereotiplere sahip olan kişiler yabancılarla etkileşim kurduğunda istemsizce bu düşüncelerini destekleyici kanıtlar arayabilir ¹⁰.

Zenofobinin tarihsel geçmişine bakıldığında salgın hastalık dönemlerinde artış gösterdiği gözlemlenmektedir. Yabancı uyruklu kişiler, özellikle salgın hastalık dönemlerinde potansiyel taşıyıcı olarak görülmüş ve olumsuz tutumlara uğramışlardır. Bu sebeple uluslararası göçmenler, salgın hastalıklar sırasında artan ayrımcılığa ve damgalanmaya maruz kalmaktadır. Bu durum ayrımcılığa uğrayan kişilerin sağlık hizmetlerine erişimini ve fiziksel ve ruh sağlıklarıni oldukça etkilemektedir⁷.

Bazı çalışmalara göre ulusal kimliğin yalnızca doğum ile kazanıldığı görüşüne sahip olan kişilerin yabancılara karşı daha güçlü olumsuz görüşlere sahip olduğunu göstermektedir. Ayrıca bir bireyin kendi milletinin diğerinden üstün olduğuna inanmasının da yabancılara yönelik görüşleri etkileyen bir faktör olduğu söylenmektedir¹⁰.

Zenofobide İç ve Dış Gruplar

Bireylerin kendi iç gruplarına bağlılığı ve dış grupları algılama şekli ile zenofobik tutumlar arasında bir ilişki kurulabilir. Ayrımcı davranışların aslında dış gruplara yönelik bir düşmanlıktan ziyade iç gruba duyulan sevgi ve sadakatten kaynaklı olduğuna yönelik görüşler bulunmaktadır. İç gruba bağlılık her zaman dış grup ayrımcılığını tetiklemese de ikisi arasında bağlantılar bulunmaktadır².

Başka bir deyişle, yabancı düşmanlığının bir diğer nedeni, dış gruba, yabancı olarak algılanan gruba karşı halihazırdaki negatif tutumlardan ziyade iç gruba, bireylerin aidiyet hissettikleri gruba duyulan bağlılık olabilir. Buna örnek olarak bir spor takımı taraftarının karşı takıma olan negatif tutumlarının karşı takımdan nefret ettiği için değil, kendi takımına duyduğu bağlılıkla ilgili olması verilebilir.

Zenofobi Örnekleri

Yabancılar hem bireysel ilişkilerinde hem de toplum içindeki yaşantılarında zenofobiye maruz kalabilir. Zenofobi sözel olarak gerçekleşebilirken fiziksel şiddet boyutuna vardığı vakalara da rastlanmaktadır. Örneğin, yabancılar sağlık hizmetlerinde ayrımcılığa maruz kalabilir, daha az haklara sahip olabilirler. Bu tarz durumlar yabancıların aidiyet hissini ve iyi oluş halini etkileyebilmektedir.

Yabancı düşmanlığının bir başka örneği yabancı uyrukluların temel kaynaklara erişmeye çalışırken karşılaştığı engellerdir. Ulusal kimliğe sahip olmadıkları için güvenilir biri olarak görülmemek, yasal statüleri olmasına rağmen eğitim, burs, finansal destek veya iş imkanlarına sınırlı erişimde olmak veya okulda yerel öğrencilerden daha az ilgi görmek zenofobi örnekleri arasındadır³.

Birinin aksanı hakkında hoş olmayan yorumlarda bulunmak, farklı bir yerden geldiğini vurgulayıcı yorumlar yapmak, yabancı çalışanlarına diğer çalışanlardan düşük ücretler teklif etmek, yabancılara farklı iş veya eğitim koşulları sunmak da yabancı düşmanlığının örnekleri arasında yer almaktadır.

Bu tarz örneklerden de görülebileceği üzere yabancı uyruklu bireyler yabancı düşmanlığı sebebiyle önemli dezavantajlarla yüzleşmek zorunda kalıp topluma entegre olmakta veya geleceklerini inşa etmekte büyük zorluklarla karşılaşabilmektedir.

Zenofobi Ölçeği

Yabancı düşmanlığını ve seviyesini ölçmek için son yıllarda çeşitli ölçekler geliştirilmektedir. Bu ölçekler genelde Likert tipi olup katılımcılar kendi fikir ve düşüncelerinden yola çıkarak ölçekteki maddelere ne kadar katılıp katılmadıklarını belirtirler. Bu ölçeklerde şu tarzda maddeler yer alır^5,9:

1. “Bu ülkede göç, kontrolden çıkmıştır.”
2. “Yabancı uyruklu bireylerin bu ülkeye girmesini önlemek için sınırlar daha güvenli hale getirilmelidir.“
3. “Yabancı uyruklu bireyler, halihazırda burada bulunan insanların işlerini ellerinden almaktadır.”
4. “Göçün artmasıyla kendi kültürümüzün kaybolacağından korkuyorum.”
5. “Savaş veya siyasi gerginlik durumunda yabancı uyruklu bireylerin kendi ülkelerine sadık kalacaklarından korkuyorum.”
6. “Yabancı uyruklu bireyler toplumda karmaşaya neden olur.”
7. “Yabancı uyruklu bireylerle iletişim kurmak istemem.”
8. “Farklı kültürlerden veya farklı ırklara mensup meslektaşlarımla çalışırken rahatsız oluyorum.”

Bu ölçeklerde elde edilen skorlar ve yorumlanmaları değişiklik gösterse de genellikle yüksek bir skor, yüksek bir yabancı düşmanlığını işaret etmektedir.

Zenofobi Nelere Yol Açar?

Yabancı düşmanlığı özellikle nüfusunda göçmenleri barındıran bir ülke için birçok olumsuz psikososyal sonuçlar doğurabilir. Örneğin, şiddet veya zorbalığı yaygınlaştırabilir ve özellikle çocukların veya ergenlerin kimlik oluşumunu olumsuz etkileyebilir. Ayrıca yabancılarda maruz kaldıkları tutumlar sebebiyle stres, kaygı, depresyon gibi ruhsal bozuklukları etkileyecek durumlara neden olabilir¹.

Zenofobi ve salgın hastalıkları beraber inceleyen çalışmalara göre bu dönemlerde yabancı uyruklu bireyler arasında kaygı, psikolojik izolasyon ve depresif semptomlar gibi sağlık sorunları ile boğuşan kişilerin sayısında artış görülmektedir. Üzerlerindeki önyargı sebebiyle sağlık hizmetlerine erişimleri kısıtlananlar ise hastalığa yakalanma riskinde artış yaşamaktadır⁷.

Bu duruma yakın zamandan bir örnek olarak COVID-19 pandemi sırasında özellikle Asyalıların maruz kaldığı önyargılar ve negatif tutumlar gösterilebilir. Bu dönemde Asyalılardan korkulması veya farklı ülkelerde yaşayan Asyalıların ülkeye virüs getirdiği düşünülerek toplumdaki diğer vatandaşlar tarafından tehlikeli olarak etiketlenmesi zenofobinin yol açtığı olumsuzluklara örnek gösterilebilir.

Zenofobi ile Nasıl Başa Çıkılmalı?

Yabancılar ile yerellerin etkileşim kurması teşvik edilerek bireylerin sahip olduğu önyargıların ve stereotiplerin aksi kanıtlanabilir. Bu sayede yabancılar uğradıkları ayrımcılığın etkisinden kurtulabilir, yerel bireyler ise kültürlerarası iletişim yolu ile farklı kültürleri tanıyıp saygı göstermeyi öğrenebilir.

Bireyleri çeşitlilik, kültürel farklılıklar, kapsayıcı olma gibi konularda bilinçlendirmek de önemlidir. Bu sayede bireyler, var olan önyargılarını tekrar gözden geçirmeyi düşünebilirler. Kültürlerarası iletişimi güçlendirerek farklı geçmişlere sahip insanların birbirleriyle temas etmesini teşvik etmek buna yardımcı olabilir.

Özellikle iş veya okul ortamında herkes için eşit fırsatlar yaratmaya ve ayrımcılık yapmamaya özen gösterilmelidir. İnsanların etnik kökenlerinden, konuştukları dilden veya geldikleri yerden bağımsız olarak bir birey oldukları ve herkesin kendi hikayesi veya mücadelesi olabileceği hatırlanmalıdır.