Farkında Olmadan Niyet Okuma/Akıl Okuma Yapıyor Olabilir Misiniz?

Niyet /Akıl Okuma Nedir?

Zihin okuma, “keyfi çıkarım yapma”, “falcılık yapma” gibi birçok isimle adlandırılan niyet okuma, insanların bazı durumlarda diğer insanların kendileri hakkında ne düşündüğüne yönelik istedikleri kanıya vararak buna inanması durumuna denmektedir^2,5.

Aaron Beck’in öncü olduğu Bilişsel Davranışçı Terapinin içerisinde yer alan ve temel kavramlarından biri olan bilişsel çarpıtmalardan biri de akıl okumadır. İnsanın zihninde algıladığı bilgileri yanlış yorumlamasına bilişsel çarpıtma denmektedir^7,11. Bilişsel çarpıtmalar, işlevsel ve mantıklı olmayan ve yalnızca o anda yaşanan olaylardan kaynaklanmayan, olaylara yüklenen anlam sonucunda yapılandırılan çoğu zaman mantıksal bir geçerliliği olmayan fakat yine de kişi tarafından gerçekmiş gibi kabul edilen hatalı düşünceler olarak tanımlanabilmektedir^1,7.

Bilişsel çarpıtma türlerinden biri olan zihin okuma, başkalarının duygu ve düşünceleri hakkında temeli olmayan varsayımları içermektedir. Zihin okuma yapan kişiler diğer insanların ne düşündüğünü bildiklerine ve bunu bilmeleri gerektiğine inanmaktadır. Bu düşünce hatasına örnek olarak, sohbet sırasında esneyen biri ile ilgili “Kesin benden sıkıldı.” diye düşünmek verilebilmektedir³.

Zihin okuma yapan kişiler mevcut durumun gerçeğe uymayan sonuçlarına kapılmaya yatkındırlar¹². Yani bu kişiler bir olay yaşandığında karşı tarafın ne düşündüğüne dair olumsuz çıkarımlarda bulunmakta ve bunlara inanmaktadırlar.

Akıl okuma yeterince veya hiç kanıt olmadan düşünceye ve sonuca atlama halidir. Akıl okuyan insanlar sonucun mutlaka düşündükleri gibi kötü geleceğine ve yapacakları hiçbir şeyin bunu değiştirmeyeceğine inanmaktadır. Bu kişiler kafalarındaki düşünceye kesin gözüyle bakmakta ve bu düşünceyi yalanlayacak her türlü bilgiye kendilerini kapatmaktadırlar.

İnsanların ikili ilişkilerinde karşı tarafın davranışlarını okuma ve bu davranışlardan düşünce ve duygularına dair çıkarım yapma yönelimleri bulunmaktadır. Fakat karşı tarafın mimik ve davranışlarını okuyarak tahminlerde bulunmak ile akıl okuma arasındaki en büyük fark akıl okumada kişi düşüncelerine kesin gözüyle bakmaktadır ve bu düşünceler her daim negatiftir.

Akıl Okuma Neden Olur?

Bilişsel çarpıtmalar insanın hayatında zamanla gelişmektedir. Kişinin yaşadığı belirli olaylara yanıt olarak sahip olduğu otomatik düşünceler ile başlar ve daha sonra belirli duygu ve davranışları tetiklemektedir¹⁰.

Kişide travmatik yaşam olayları, öğrenme geçmişi, yeterli destek görememe, stres, negatif hayat olayları, negatif aile tutumları gibi durumlar olumsuz temel inançları oluşturmaktadır. Bu inançlar etkinleştiğinde ise buna karşılık olarak olumsuz otomatik düşünceler ortaya çıkmaktadır. Zamanla bu düşünce, duygu ve davranış dizisi alışkanlık haline gelerek akıl okuma gibi bilişsel çarpıtmaları ortaya çıkarabilmektedir.

Akıl okuma gibi bilişsel çarpıtmalar, insanın önceden var olan içsel yanılgılarının bir ifadesi olabilmektedir. Araştırmacılara göre travmatik yaşam olayları, çocukluk dönemi zorlukları gibi yüksek stres getiren olaylar, bilişsel çarpıtmaları harekete geçirmektedir⁸.

Bilişsel çarpıtmalar aynı zamanda düşünme sürecini kolaylaştırmak ve hayatta kalmak için evrimsel bir adaptasyon olarak da gerçekleşebilmektedir. Fakat akıl okuma gibi bilişsel çarpıtmalar yaşamın devamında da sürmekte ve olumsuz olmayan olayları etkileyerek kişinin bu olayları olumsuz görmesine sebep olabilmektedir⁹.

Zihin Okuma Örnekleri

En sık kullanılan ve en çok bilinen niyet okuma örneği bir arkadaşla karşılaşma örneğidir. Bir insanın karşıdan gelen arkadaşının ona selam vermemesi durumunda kesin olarak bir sorun olduğunu ve ona bir sebepten küstüğünü düşünmesi durumu bir zihin okuma örneği olarak verilebilmektedir.

Birçok insana bu senaryo iletilip neden selam vermemiş olabilir sorusu sorulduğunda cevap çoğu zaman negatif olmaktadır. Bu negatif cevaplar zihin okuma kaynaklıdır. Oysa alternatif seçeneklere bakıldığında karşıdan gelen kişinin arkadaşını görmemiş olma ihtimali veya acelesinin olması ihtimali de düşünülmelidir.

Detaylıca düşünüldüğünde bir insanın karşıdan gelirken neden selam vermediğine dair onlarca sebep bulunmaktadır. Fakat zihin okuyan insan için sebep negatif ve kesinlikle kendi düşündüğü gibi olmak zorundadır yani zihin okuyan kişi alternatif düşünceleri göz ardı etmektedir.

Zihin Okumanın Negatif Tarafları

Akıl okuma yapmak birçok insanın kullandığı, insanın sosyal ilişkilerini ve günlük hayatını oldukça kötü etkileyen bir yanlış algılama durumudur. İnsanın mimiklerinden ve davranışlarından duygu ve düşüncelerini tahmin etmek her ne kadar birçok insanın kullandığı ve mantıklı gözüken bir yol olsa da bu tahminlere kesin gözüyle bakmak ve bu tahminlerin neredeyse her zaman negatif olması insan düşüncelerini karanlık noktalara itmektedir.

Günlük yaşamda düşünce okuma sıkla yapılan bir durum olsa da bunun karamsar bir hale dönüşmesi ve düşüncelerin sürekli negatif olması insan hayatını büyük ölçüde etkilemektedir. Niyet okuma bilişsel çarpıtması kişinin ikili ilişkilerini kötü yönde etkilemektedir. Bir önceki başlıkta verilen örnekte olduğu gibi, bambaşka sebeplerle gerçekleşen bir durum için ortaya atılan niyet okuma, niyet okuyan insanın arkadaşına cephe almasına, aslında olmayan bir sebep yüzünden onunla ilişkisini kesmesine sebep olabilmektedir.

Bu tür bilişsel çarpıtmalar bir süre sonra kişinin hayatını yerle bir etmekte ve diğerleri ile ilgili sürekli negatif çıkarımlarda bulunması kişiyi depresyona ve anksiyeteye itmekte veya var olan bozuklukları kötüleştirmektedir.

Zihin Okuma Nasıl Anlaşılır?

Niyet okuma yapan kişilerde görülen bazı davranışlar bulunmaktadır. En önemli ve en sık görülen davranış başkalarının ne düşündüğüne dair varsayımlar oluşturmak ve o varsayımlar yanlış çıksa dahi haklı olduğuna inanmaktır.

Birçok insan karşısındakinin davranış ve mimiklerine göre durumu okuma veya kişinin düşüncesini okuma davranışını yapmaktadır fakat bu davranışın sıklığı oldukça önemlidir. Zihin okuma bilişsel çarpıtmasına sahip kişiler bu durumu sürekli yapmaktadırlar ve bunu yapmak hayatlarında sıkıntılara sebep olmaktadır.

Zor durumlardan kaçmak için veya belirsiz durumlardan kaçmak için insanın davranışlarını okumaya çalışmak ve okunan davranışa bir kanıt olmadan da inanmak zihin okuyan insan davranışları arasındadır.

Fazlaca niyet okuma yapan insanlar, varsayımlarını ve çıkarımlarını nadiren test etmektedir. Test edilmeyen düşüncelere körü körüne inanmak da yine zihin okuyan insan davranışlarından biridir.

Zihin Okumayı Azaltmak İçin Yapılabilecekler

Akıl okumayı azaltmak ve düşünce kalıplarını değiştirmek için atılabilecek adımlar bulunmaktadır. Bu adımlar, düşüncelerinin farkında olmak, zihin okumanın etkilerini fark etmek ve düşüncelere meydan okumak kişinin kendi kendine yapabileceği yöntemlerden bazılarıdır.

1. Düşüncelerinin Farkında Olmak

Kişinin kendine kaygı, mutsuzluk ve negatiflik veren düşüncelerini fark etmesi bu düşünceleri değiştirmek için atılabilecek ilk adımdır. Düşünceleri fark edebilmek için kişinin akıl okuma yapıp yapmadığını belirlemesi ve ardından akıl okuma yaparken ne gibi düşüncelere çekildiğini fark etmesi gerekmektedir.

İnsanın düşüncelerini fark edebilmesi için günlük tutması ve yoğun duygular yaşandığı sırada düşüncelerine de odaklanması düşünceleri fark etmeye yardımcı olabilmektedir.

2. Zihin Okumanın Etkilerini Fark Etmek

Niyet okuma gibi birçok bilişsel çarpıtmanın insana getirdiği kötü etkileri bilmek bu davranışları neden bırakması gerektiğine dair kişiye kanıt sunmaktadır. Niyet okumak insanların kötü kararlar vermesine, anksiyete, depresyon ve panik bozukluk gibi psikolojik sıkıntılar yaşamalarına, çaresiz hissetmelerine, öz güvenlerinin ve öz yeterliliklerinin düşmesine sebep olmaktadır⁴.

3. Düşüncelere Meydan Okumak

İnsan ilk adımda düşüncelerini fark edip daha sonra ise bu düşüncelerin ona zarar verdiğini anladığında düşünceleri kalıcı olarak değiştirmek veya kalıcı baş etme yöntemleri bulmak için hazır olmaktadır. Düşünceleri değiştirmek için ise onlara meydan okumak gerekmektedir.

Çoğu zaman insana zor gelse de, kişinin zihin okurken düşüncelerini sorgulamadan doğruluğuna inanma davranışının değişmesi gerekmektedir. Bunun için niyet okuduktan hemen sonra bu düşüncenin doğruluğuna dair kanıtları sorgulaması gerekmektedir. Mimikler gibi küçük ve kesin olmayan davranışlar dışında bu düşünceye gerçek anlamda kanıt olarak sunulabilecek öğelerin bulunması gerekmektedir. Çoğu zaman bulunamadığından bu düşüncenin kesinlikle doğru olduğuna dair inanç azalmakta ve kişi bu yöntemle zaman içerisinde zihin okumayı azaltmaktadır.

Düşünce okumayı değiştirmek için kanıt bulma dışında kullanılan bir diğer yöntem ise alternatif düşünceleri bulmaktır. Kişinin aklındaki düşünce dışında alternatif ve mantıklı sebepler ortaya koyması ve daha sonra bütün bu sebepler arasında hangisinin gerçekleşme ihtimalinin daha çok olduğunu mantıklı şekilde sorgulaması gerekmektedir.

Alternatif düşünce bulmak başta zorlayıcı olabilmektedir. Bu sebeple alternatif düşünce bulmakta zorlanan kişiler yaşadıkları durumu dışarıdan izleseler ne düşünürlerdi veya bir arkadaşları anlatsa nasıl tepki verirlerdi gibi sorular ile daha objektif ve mantıklı baktıkları senaryolar yaratıp alternatif düşüncelere ulaşabilmektedirler.

Kişi bütün bu yöntemleri tek başına gerçekleştirmekte zorlandığında veya bütün bunları denemesine rağmen başarısız olduğunda ve hala daha zihin okuma hayatının büyük çoğunluğunu kapsayıp kişiye zarar verdiğinde bu konuda profesyonel biriyle konuşmak yapılacak en doğru adım olmaktadır. Bilişsel çarpıtmalar insanı depresyon, anksiyete ve panik bozukluk gibi birçok bilişsel probleme iteceğinden bütün bunlar olmadan bilişsel çarpıtmalarla başa çıkmaya çalışmak veya bunlar olduktan sonra da bir uzmandan yardım almak oldukça önemlidir.

Uzman klinik psikolog ile terapiye başlamak kişinin akıl okuma gibi bilişsel çarpıtmaları yerine mantıklı ve gerçekçi düşüncelerini geliştirmesine ve akıl okuma ile birlikte gelen anksiyete, depresyon ve panik bozukluk gibi ruhsal bozuklukları ile baş etmesine yardımcı olmaktadır. Terapi kişinin hayatına bu ve bunun gibi birçok ilerleme getirdiğinden, yaşadığı sorunla baş etmekte zorlanan kişilerin atacakları ilk adım mutlaka terapi olmalıdır. Hiwell’in uzman kadrosundan size en uygun psikolog ile kendinizi keşfetme sürecine başlayabilirsiniz.

4. Psikoterapi

Kişinin kendi kendine denemelerinin sonuç vermediği durumlarda uzman bir klinik psikologdan yardım almak oldukça önemlidir. Niyet okuma ve benzeri bilişsel çarpıtmaların iyileştirilmesinde Bilişsel Davranışçı Terapi teknikleri ile düşünce ve davranış değişimine olanak sağlanmaktadır. Düşünce ve davranış değişimi için bilişsel yeniden yapılandırma ve maruz kalma terapisi gibi teknikler kullanılmakta ve çarpık düşünce kalıpları tanımlanarak kişinin bunları değiştirmesi sağlanmaktadır⁶.

Bilişsel yeniden yapılandırma tekniği ile olumsuz düşünceler belirlenmekte ve terapist ile danışan birlikte bu düşüncelerin geçerliliklerini değerlendirmektedir. Bunun sonucunda ise bu olumsuz düşünceler yerine daha dengeli ve gerçekçi düşünceler konmaktadır. Örneğin biri bir başka insanın aklını okuyarak kendisine kızdığına ikna olduğunda, bilişsel yeniden yapılandırma tekniği kişiye bu varsayıma sebep olan akıl okuma davranışını, alternatif açıklamaları düşünmeyi ve bulmayı ve son olarak daha mantıklı bir bakış açışı benimsemeyi empoze etmekte ve öğretmektedir⁶.

Yine bilişsel davranışçı terapide kullanılan bir başka yöntem olan maruz kalma terapisi ise insanlara zihin okuma ile birlikte gelen kaygılarla baş etme konusunda yardımcı olmaktadır. İnsanların yavaş yavaş ve tekrar tekrar korkularına veya endişelerine maruz kalmaları, beklenen olumsuz sonuçların çıkma ihtimalinin oldukça düşük olduğunu anlamalarına yardımcı olmakta ve sürekli olarak maruz kalınan korkular ve endişeler zaman içinde sönmektedir.