Zihinsel Esneklik: Kriz Anlarında Direncimizi Nasıl Artırabiliriz?

Zihinsel Esneklik Nedir?

Zihinsel esneklik genel anlamıyla yeni olay ve durumlara uyum sağlama becerisi olarak tanımlanmaktadır. Bireyin hem kendini değiştirme gücü hem de değişen durumlara uyum sağlama becerisi olan zihinsel esneklik sürecinde birçok karmaşık işlem yapılmakta ve karşılaşılan sorunlara farklı bakış açıları ve çözümler bulunmaktadır^4,8.

Zihinsel esneklik becerisi bir süreçtir. Öncelikle değişen duruma zihinde çözüm üretmek ile başlamakta sonra ise çeşitli uygulamalar yaparak son adımda yeni duruma adapte olma süreci olarak tanımlanabilmektedir. Bu durum insanın yoğun çabaları sonucunda öğrenilen ve gelişen bir süreçtir⁸. Bilişsel esneklik sahibi bir insan daha önceki koşullarda etkili olduğunu bildiği fakat yeni süreçte etkili olmayacağını anladığı yöntemleri ısrarla tekrarlayarak sorun çözmek yerine yeni yöntemler bulma davranışına gitmektedir².

Bilişsel esnekliğe örnek olarak bir odanın kapısını çekerek açmaya çalışan bir insan düşünülebilir. Bu kişi çekerek açmaya çalıştığı kapı açılmazsa bir de itmeyi deneyebilir veya kapının bozuk olduğunu düşünüp kapıyı açmaktan vazgeçebilir. Bilişsel esneklik tam da bu durumda kişilerin davranışlarının ve bilişlerinin birbiriyle etkileşiminin sonuçlarının nasıl farklılaşabileceğini gösteren bir kavramdır².

Karşılaştığımız beklenmedik ve zor durumlar hayatın doğal akışının bir parçasıdır. İnsanın karşılaştığı sorunlara esnek bir yaklaşım sergilemesi ve farklı seçeneklerinin olduğunu fark edebilmesi sonucunda zorluklara karşı daha dirençli durabilmek mümkün olabilmektedir. Fakat kişi sorunlara her seferinde aynı davranışlarla yaklaşıp farklı çözüm ve yöntemlerden yararlanmazsa hayatın zorlu akışına uyum sağlamak konusunda zorluk çeker ve dirençli duramaz¹².

Martin ve Anderson 1998 yılında yaptıkları bir çalışmada bilişsel esnekliği oluşturan üç temel unsurdan söz etmiştir. Bu unsurlar¹⁰:

• İnsanın çeşitli yolların ve alternatif seçeneklerin bulunduğunun farkında olması
• Yeni durumlara uyum sağlama ve esnek olma isteğinin olması
• Esnekliği sağlayabilecek yeterliklere sahip olduğuna dair bir inancının bulunmasıdır.

Dennis ve Vonder Val’un 2010 yılında geliştirdikleri bilişsel esneklik ölçeğine göre bireylerin karşılaştıkları stresli yaşam olayları karşısında uyumlu düşünmeleri için bilişsel esnekliğin üç yönüne vurgu yapmışlardır. Bunlar⁵:

• Zor durumları kontrol edilebilir olarak algılamak
• İnsan davranışları ve yaşam olayları için birden çok açıklamayı algılayabilmek
• Zor durumlarda birden çok çözüm üretebilmek yetenekleridir.

Zihinsel esneklik eğitim, psikolojik, sosyal, iş ve yönetim boyutu gibi birçok boyutta kullanılabilmektedir. Güneş (2018)’e göre zihinsel esnekliğin eğitim boyutunda kullanılan bazı zihinsel esneklik becerileri vardır:

• Yeni bilgilere açık olmak
• Karşılaşılan sorunlara farklı çözüm bulmak
• Mevcut zihinsel yöntem ve teknikleri değiştirmek
• Yeni yöntem ve teknikleri kullanmak
• Hataları düzeltme ve kendini yenilemek
• Düşünceleri ifade etme ve iletişim kurmak
• Esnek ve girişimci olmak
• Değişim ve yeniliklere uyum sağlamaktır.

Zihinsel Esneklik Neden Önemlidir?

Zihinsel esnekliğin önemini anlamak için yapılabilecek en etkili şey zihinsel esnekliği düşük ve yüksek olan kişileri karşılaştırmak olmaktadır.

Zihinsel esneklik düzeyi yüksek insanlar ihtiyaçlarına göre günlük hayatta çeşitli değişiklikler yapabilirler ve farklı düşünceleri inceleyip uygun olanı seçebilirler fakat zihinsel esnekliği düşük insanlar hayatlarında ihtiyaçlarına göre değişim yapamazlar, bir düşünceye takılı kalıp bunun zıttı olan düşünceleri kabul etmekte zorlanırlar ve yeni ve farklı fikirlere karşı çıkarlar⁸.

Zihinsel esnekliği yüksek insanlar olumsuz veya yararsız düşünce ve davranış kalıplarını bırakmakta zorluk çekmezler. Sorunları daha da kötüleştiren katı rutin ve davranışlara takılı kalmak yerine daha uyumlu şekillerde cevap verebilirler³.

Esneklik yalnızca zorluklarla başa çıkma noktasında değil aynı zamanda stresin nasıl yönetildiği konusunda ve kişinin hayatının genel refahı konusunda oldukça yardımcıdır. Bu konuda yapılan bir araştırmanın sonucunda zihinsel esneklik düzeyleri yüksek olan insanların iş kaynaklı sorunlarda daha açık oldukları, zorluklara rağmen çalışmaya devam edebildikleri ve aynı yolda devam ederek çalışmayı sürdürebildikleri görülmüştür¹¹.

Zihinsel esnekliği düşük insanlara gerçekleri göstermek ve düşüncelerini değiştirmek oldukça zordur ve alışkanlıklarından vazgeçmekte zorlanırlar. Yine zihinsel esnekliği düşük olan insanlar kendi bildiklerinde ısrar etmektedirler⁸.

Uyum sağlayabilme becerisi olarak da görülen zihinsel esneklik en çok kişinin psikolojisi için önemlidir. Kişinin zorlu yaşam olaylarına ve değişen koşullara kolayca uyum sağlaması kişiyi depresyon gibi birçok psikopatolojiden korumaktadır.

Esnek olmak, seçenek ve alternatiflerin olduğunu bilmek anksiyete, sosyal fobi, panik bozukluk gibi sorunlarda da işe yarayan ve kişiyi negatif düşünce sarmalından çıkaran bir beceridir. Düşünce ve inançlar kişinin davranışlarının ortaya çıkmasında büyük önem taşımaktadır.

Bilişsel esnekliği yüksek insanlar değişen çevre koşullarına göre bilişlerini değiştirebilme yetenekleri sayesinde karşılarına çıkan tüm seçenekleri değerlendirerek kendileri için zor olan durumlara daha kolay uyum sağlayabilmekte ve bu zorlukların üstesinden gelebilmektedirler⁹.

Kısaca bu beceriye sahip insanlar kişiyi zorlayan ve dengesizlik oluşturan düşünceleri daha uyumlu, mantıklı ve pozitif düşüncelerle değiştirebilmekte ve bunun sonucunda farklı yollar geliştirip zorlandıkları durumlardan daha rahat çıkabilmektedirler¹.

Çoğu zaman bu kişiler karşılaştıkları sorunları bir tehdit olarak görmek yerine bir gelişim fırsatı olarak değerlendirip daha az sorun yaşamakta ve yaşadıkları sorunlardan daha kolay kurtulabilmektedirler¹².

Zihinsel Esneklik İnsanda Gelişim Süreci

Zihinsel esneklik önce aile, sonrasında okul ve sosyal çevreden öğrenilen zihinsel becerilerin sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Bütün becerilerde olduğu gibi zihinsel esneklik de basitten karmaşığa doğru ilerleyerek gelişim düzeyi ve kullanımı açısından insandan insana farklılık göstermektedir⁸.

Zihinsel esneklik yaşamın ilk yıllarında ortaya çıkar ve doğrusal gelişmektedir. Geçmişte bu becerinin yetişkinlikte geliştiği düşüncesi yaygın olsa da son yıllarda zihinsel esnekliğin 3-5 yaş sıralarında gelişmeye başladığı düşüncesi yaygındır⁸.

Özellikle 3 ile 15 yaş arasında gelişen zihinsel esneklikte çocuklar oyunlar, eğitsel etkinlikler ve okuma yoluyla aşamalı olarak bu beceriyi kazanmaktadır. Bu becerinin gelişimini etkileyen bireysel, aile ve okul ortamı olmak üzere üç çeşit faktör bulunmaktadır.

Bireysel etkenler yaş, cinsiyet, arka, dil gelişimi olarak sıralanırken ailesel etkenler ise ailenin eğitim düzeyi, aile içi iletişim, kardeş sayısı, sosyoekonomik düzey, sosyal ve kültürel çevre olarak sıralanmaktadır. Okul ortamı ise sınıf içi etkileşim, öğrenci sayısı, öğretmen ve öğrenci ilişkileri, zengin ve çeşitli öğretim etkinlikleri gibi sıralanmakta ve bu etkenler zihinsel esneklik becerilerini geliştirmektedir⁷.

Zihinsel Esnekliği Geliştirmenin Yolları

Zihinsel esnekliği geliştirmek için uygulanabilecek en önemli stratejilerden biri çocukluk çağında oyunlar, eğitsel teknikler ve okuma yoluyla çocuğa bu beceriyi kazandırmaktır. Yetişkinlik çağında zihinsel esnekliğin gelişmesi için uygulanabilecek stratejiler arasında, mindfulness uygulamak, düşünceleri kabul etmek, yardımcı olmayan düşünceleri değiştirmek, yenilikleri kabullenmek, başka bakış açılarını değerlendirmek, büyüme zihniyeti oluşturmak vardır.

1. Mindfulness Uygulamak

Mindfulness, yani bilinçli farkındalık, anda kalma ve farkındalık geliştirme pratiğidir. Mindfulness tamamen anda kalma pratiği olduğundan duygu, düşünce, hisler ve çevreyi algılama açısından farkındalık kazanmak için çok iyi bir yöntemdir. Anda kalabilme becerisi kişinin günlük hayatın stresi, kaygı ve mutsuzluk gibi bir çok zorlu olayı daha rahat atlatmasına ve azaltmasına sebep olmaktadır.

Her gün küçük zamanlar ayırarak yoga, meditasyon, nefes egzersizi veya farklı şekillerde çeşitli mindfulness pratikleri yapmak zihinsel esnekliğin gelişmesini sağlayacaktır. Anda kalabilme becerisi geliştikçe insanda farkındalık ve değişen çevreye uyum sağlama yeteneği gelişmektedir.

2. Düşünceleri Kabul Etmek

Bir miktar rahatsızlık ve belirsizliğin hayatın bir parçası olduğunu benimsemeye çalışmak, zorluklardan kaçınmak veya direnmeye çalışmak yerine onları kabul etmek zihinsel esnekliğe giden önemli bir yoldur. Sıkıntının geçici olduğunu bilmek, bu değişimlere ayak uydurmayı beraberinde getirmektedir³.

Duyguları kötü, negatif, yanlış veya yaşanmaması gereken duygular olarak kategorileştirmektense tüm duyguların hissedilmesine müsaade etmek gerekmektedir. Duygular hayatın bir parçasıdır ve zor olan duygular dahil tüm duygular değişen koşullara ayak uydurabilmeyi kolaylaştırmak ve başarmak için vardır⁶.

3. Yardımcı Olmayan Düşünceleri Değiştirmek

Her insan negatif düşüncelere kapılabilir ancak düşüncelerin negatif veya pozitif olmasına takılmak yerine yardımcı düşünceler olup olmadıkları noktasına odaklanılmalıdır. Bir düşünce yararsız ve yardımcı değilse o düşünceyi yardımcı olabilecek bir düşünce ile değiştirmek gerekmektedir.

Burada amaç aşırı pozitif düşüncelere kapılmak ve insanın kendisini kandırması değildir, aksine yardımcı olmayan düşünceleri, mantıklı ve doğal düşünceler ile değiştirmektir. Bu beceri kazanıldığında kişi daha esnek düşünmeye ve daha esnek olmaya adım atmakta ve kişinin olaylara verdiği tepkiler değişmektedir³.

4. Yenilikleri Kabullenmek

Zihinsel esnekliğin içerisinde yeni fikir, deneyim ve bakış açılarına açık olmak yer almaktadır. Bu da aslında güvenli alandan çıkmak anlamına gelmektedir. Birçok insan güvenli alanından çıkmayı oldukça zorlayıcı bulsa da güvenli alandan çıkıp yenilikleri aramak ve sınırları zorlamak zihinsel esneklik için oldukça gereklidir.

Güvenli alandan çıkmak ve yenilikleri kabullenmek her zaman uçuk davranışlar demek değildir, bazen her sabah yapılan rutinin değiştirilmesi, bazen kişinin kendinden çokça farklı biriyle sohbet etmesi veya daha önce hiç izlemediği bir türde film izlemesi de konfor alanından çıkmak ve yenilikleri kabullenmek anlamına gelmektedir. Konfor alanından çıkmak kişinin adaptasyon yeteneğini artırmakta bu da zihinsel esnekliği sağlamaktadır³.

5. Başka Bakış Açılarını Değerlendirmek

Kişi kendininkinden farklı bakış açıları arayarak açık fikirliliğini geliştirebilmektedir. Başka bakış açılarını değerlendirmek başkalarıyla yüz yüze görüşmeler ve sosyal medyada farklı görüşler aramak gibi birçok davranışla gerçekleştirilebilmektedir. Kişinin kendinden oldukça farklı insanlarla arkadaşlık kurması, farklı insan gruplarıyla da anlaşabilmesi ve çevresini geniş tutması oldukça etkili olmaktadır.

Kişinin kendi yaşamı, birikimi ve geçmişiyle örtüşmeyen, hayatın farklı kesimlerinden gelen insanların fikirlerini dinlemek gerekmektedir. Başka bakış açılarını değerlendirmek hem kişinin empati yeteneğini arttırırken hem de kişiyi dünya hakkında daha esnek düşünmeye itmekte yani zihinsel esnekliği geliştirmektedir.

6. Büyüme Zihniyeti Oluşturmak

Sabit bir anlayış yerine, yeni şeyler öğrenmeye ve geleceği belirlemeye yardımcı olacak eylemler yapma yeteneğine odaklanan büyüme zihniyetine sahip insanlar davranışlarının dünyadaki değişimi etkileyebileceğine inanarak yaşamın zorluklarını büyümeye bir fırsatı olarak görmektedirler. Böyle bir zihniyete sahip olup yaşanan kötü olayların kişinin gelişimine katkı sağlayacağına inanmak kişiyi zihinsel olarak esnek tutmakta ve hedeflerine daha kolay ulaşmasına yardımcı olacak değişimler yapmasına sebep olmaktadır³.

Zihinsel olarak esnek kalmak sürekli pratik ve çaba gerektirerek hep devam eden bir süreçtir. Bu stratejileri günlük yaşama dahil etmek psikolojik ve zihinsel esneklik geliştirmekte kişiye destek olmaktadır. Bütün bu stratejiler hayat boyu kişinin aklında olmalı ve devam ettirilmelidir. Bütün bunları yapmak sürekli değişen yaşam olaylarına, hayatın taleplerine ve zorlu deneyimlere karşı esnek bir insan olma konusunda yardımcı olmaktadır.